Βιβλιοκριτική του Χαράλαμπου Γιαννακόπουλου για το Θερβάντες, o συγγραφέας πίσω από το ήρωα του Andrés Trapiello

Από τον Θερβάντες στον Δον Κιχώτη

Αντρές Τραπιέγιο, Θερβάντες, Ο συγγραφέας πίσω από το ήρωα, μτφ. Κωνσταντίνος Παλαιολόγος,

εκδ. Μεταίχμιο

Απ’ όλους τους μεγάλους συγγραφείς, που έχουν εμφανιστεί στους τριάντα περίπου αιώνες γραπτής λογοτεχνίας που γνωρίζουμε, πόσοι είναι άραγε αυτοί για τους οποίους κανείς επαρκής αναγνώστης ή, διαφορετικά, κανείς εχέφρων άνθρωπος δεν θα διατύπωνε κάποια σοβαρή αντίρρηση για την αξία του έργου τους; Να είναι πέντε, δέκα ίσως; Ο Όμηρος, ο Σοφοκλής, ο Θουκυδίδης και ο Πλάτωνας αποτελούν, νομίζω, την πιο πιθανή αρχαιοελληνική τετράδα. Ύστερα είναι ο Δάντης, ο Σαίξπηρ και ο Θερβάντες. Και μετά, άλλο ένα άλμα αιώνων: ο Τζόυς, ο Προυστ και ο Κάφκα. Σταματάω όμως εδώ την απαρίθμηση, όσο το έδαφος είναι ακόμα σταθερό.

Το έργο καθενός από αυτούς τους συγγραφείς αποτελεί από μόνο του ένα ολόκληρο σύμπαν, εντελώς διαφορετικό και ξένο, ενδεχομένως, από το έργο των υπολοίπων. Όλοι όμως μοιράζονται ένα, τουλάχιστον, κοινό χαρακτηριστικό μεταξύ τους: έχουν ελάχιστους αναγνώστες που να έχουν διαβάσει, αν όχι όλο, κάποιο μεγάλο έστω μέρος του έργου τους (εξαιρούνται οι μαθητές, οι φοιτητές και οι καθηγητές τους, καθώς και οι μελετητές που διαβάζουν ίσως, αλλά σπανίως απολαμβάνουν). Κάθε βιβλίο, επομένως, που μπορεί σήμερα να μας οδηγήσει πίσω στους κλασικούς αξίζει την προσοχή μας και μόνο απ’ αυτό το γεγονός.

Ο Ισπανός συγγραφέας της βιογραφίας του Θερβάντες, η οποία μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, ο Αντρές Τραπιέγιο, έχει βαθιά επίγνωση της αλήθειας αυτής και γι’ αυτό κλείνει την εξιστόρησή του με αυτήν ακριβώς την προτροπή: «Τελείωσε, λοιπόν, αναγνώστη, αυτό το βιβλίο και πέτα το. Τρέξε να βρεις τα βιβλία του Θερβάντες και ζήσε με την ανάγνωσή τους την ενσάρκωση του πιο σκοτεινού και ιδιόρρυθμου των μυστηρίων: του μυστηρίου της ζωής που μόνο λίγα και διαλεχτά βιβλία έχουν το προνόμιο να φιλοξενούν». 

Κι από μόνη, ωστόσο, η ζωή του Μιγκέλ δε Θερβάντες είναι τόσο γεμάτη εναλλαγές της τύχης, περιπέτειες, απογοητεύσεις και πρόσκαιρες επιτυχίες που θα άξιζε τον κόπο να την καταγράψει κανείς, ανεξάρτητα κι από το ανυπέρβλητο έργο που κατόρθωσε να δημιουργήσει. Ο συγγραφέας του Δον Κιχώτη άρχισε από νωρίς να συνθέτει ποιήματα και θεατρικά έργα, περιπλανήθηκε επί πολλά χρόνια στην Ιταλία και σε ολόκληρη την Ιβηρική χερσόνησο, πολέμησε στη ναυμαχία της Ναυπάκτου, όπου και αχρηστεύτηκε το αριστερό του χέρι, αιχμαλωτίστηκε από πειρατές στο Αλγέρι, από τους οποίους ελευθερώθηκε ύστερα από πέντε χρόνια και αφού είχε αποτολμήσει προηγουμένως πέντε ανεπιτυχείς απόπειρες απόδρασης, φυλακίστηκε και στην Ισπανία τρεις φορές μετά την επιστροφή του, για να γίνει τελικά γνωστός μετά τη δημοσίευση του Δον Κιχώτη χωρίς όμως ποτέ να αποκτήσει χρήματα για να γλιτώσει από τη φτώχεια που τον συνόδεψε σε όλη του τη ζωή.

Η βιογραφία που έγραψε ο Αντρές Τραπιέγιο, εκτός από την απολαυστική και εμπεριστατωμένη αφήγησή της, έχει άλλα δύο χαρακτηριστικά που την κάνουν αξιοσύστατη και παραδειγματική. Το πρώτο είναι η μετριοπάθεια της περιγραφικής φαντασίας του συγγραφέα, ο οποίος αρκείται στα γεγονότα, χωρίς ωστόσο να στεγνώνει το κείμενό του, και αποφεύγει να πιθανολογεί αντιδράσεις και συναισθήματα του βιογραφούμενου. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: «Στη Σεβίλλη πρέπει να έλαβε ο Θερβάντες την είδηση του θανάτου της μητέρας του. Όλοι οι βιογράφοι του, όταν φτάνουν σε αυτό το σημείο, γράφουν: “Υπήρξε γι’ αυτόν ένα πολύ σκληρό και θλιβερό νέο”. Μήπως περίμεναν να αρχίσει να τραγουδά και να χορεύει; Κάποιοι το τραβάνε ακόμα περισσότερο: “Οι μητέρες των μεγάλων ανδρών υπήρξαν γυναίκες του πνεύματος, με φλογερή φαντασία, μεγαλείο ψυχής, ισχυρό χαρακτήρα και ασυνήθιστες ικανότητες”. Ο Σεζάν δεν πήγε στην κηδεία της μητέρας του· προτίμησε να κάτσει να ζωγραφίσει στο ατελιέ του. Το αφηγείται ο Ρίλκε, που από εκείνη την ημέρα κατανόησε και αγάπησε ακόμα περισσότερο το ζωγράφο».

Το άλλο γνώρισμα που ξεχωρίζει αυτή τη βιογραφία από τις περισσότερες που έχουμε διαβάσει είναι ότι ο συγγραφέας της δεν ξεχνάει πως αυτό που κυρίως κάνει τον Θερβάντες άξιο μιας βιογραφίας δεν είναι αυτή καθ’ εαυτή η ζωή του αλλά το έργο που δημιούργησε· και όχι, βέβαια, οι βουκολικές του φαντασίες και τα ιστορικά του θεατρικά έργα, αλλά, κυριότατα, ο Δον Κιχώτης. Γι’ αυτό, στη βιογραφία των διακοσίων εξήντα σελίδων, περισσότερες από πενήντα είναι αποκλειστικά αφιερωμένες στο έργο αυτό: υπάρχει ένα μεγάλο εμβόλιμο κεφάλαιο, το οποίο είναι στην πραγματικότητα ένα πυκνό δοκίμιο για το αριστούργημα του Θερβάντες, καθώς επίσης και άλλα πέντε συμπληρωματικά κείμενα του Τραπιέγιο – ως επίμετρο – που επίσης ασχολούνται με όψεις του Δον Κιχώτη.

Γιατί, το αναφέραμε από την αρχή, ο σκοπός δεν είναι να μάθουμε μερικές ειδήσεις από τη ζωή του Θερβάντες, αλλά από αυτόν να οδηγηθούμε στον Δον Κιχώτη και εκεί να μείνουμε για πολύ. Αναγνώστες ενός βιβλίου που περικλείει πολλές ζωές και φτάνει για πολλές ζωές.

Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος

Περιοδικό "(δε)κατα", τχ. 16, Χειμώνας 2009