Κωνσταντίνος Παλαιολόγος / Βαγγέλης Μπουμπάκης: συζήτηση στο extreme ways

 

Τα Τυφλά Ηλιοτρόπια & Η Κίτρινη Βροχή: Συζήτηση με τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο στο extreme ways

[https://www.extremeways.gr/tifla-iliotropia-kitrini-vrichi-palaiologos/]

  

Τα τυφλά ηλιοτρόπια (Αλμπέρτο Μέντεθ) – εκδ. Πάπυρος
Η κίτρινη βροχή (Χούλιο Γιαμαθάρες) – εκδ. Μέδουσα/Selas
συνάντηση με τον μεταφραστή
Κωνσταντίνο Παλαιολόγο*

 

Β.Μ: Σύστησέ/Γνώρισέ μας τους Αλμπέρτο Μέντεθ και Χούλιο Γιαμαθάρες. Τι ρόλο διαδραμάτισαν στα ισπανικά γράμματα;

Πρόκειται για δύο εντελώς διαφορετικές περιπτώσεις. Ο Χούλιο Γιαμαθάρες, γεννημένος το 1955, είναι, στα εξήντα πέντε του πλέον, ένας από τους πιο σημαντικούς εν ζωή συγγραφείς της Ισπανίας. «Ενεργός» από το 1979, έχει γράψει, και με ιδιαίτερη επιτυχία, αν κρίνουμε από τις πωλήσεις και τις βραβεύσεις των έργων του, τα πάντα: ποίηση, μυθιστορήματα, διηγήματα, ταξιδιωτικά αφηγήματα (μνημειώδες το δίτομο αφιέρωμά του στους καθεδρικούς ναούς της Ισπανία), άρθρα, κινηματογραφικά σενάρια. Τη δεκαετία του 1980 συμπεριλήφθηκε από τους κριτικούς στη γενιά των τότε νέων ισπανών αφηγητών (Αντόνιο Μουνιόθ Μολίνα, Χαβιέρ Μαρίας, Αλμουδένα Γκράντες, Ρόσα Μοντέρο κ.λπ.) που άλλαξαν, κυριολεκτικά, εκμεταλλευόμενοι και την ευνοϊκή συγκυρία της Μεταπολίτευσης, το ρου της ισπανικής λογοτεχνίας.

Ο Αλμπέρτο Μέντεθ (1941-2004), αντίθετα, είναι η γοητευτική και συνάμα τραγική περίπτωση του συγγραφέα ενός και μόνο βιβλίου• ενός βιβλίου που κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα αν πρόκειται για μυθιστόρημα ή συλλογή διηγημάτων. Μικρή σημασία έχει αυτό. Είναι ένα βιβλίο συγκλονιστικό — δεν είναι τυχαίο ότι ο Μέντεθ είναι ο μοναδικός συγγραφέας στην ιστορία της Ισπανίας που έχει κερδίσει κρατικό λογοτεχνικό βραβείο, εκείνο της Πεζογραφίας, μετά θάνατον, το 2005. Μιλάμε για Τα τυφλά ηλιοτρόπια, ένα βιβλίο που λες ότι ο Μέντεθ προετοιμαζόταν να το γράψει μια ολάκερη ζωή (το έγραψε τελικά στα 62 του) ώστε να μπορέσει ήσυχος να εγκαταλείψει τα εγκόσμια, έξι μήνες ύστερα από την κυκλοφορία του.

Β.Μ: Ποια η θεματολογία που επιλέγουν και σε ποια εποχή γράφουν τα έργα τους;

Ο Αλμπέρτο Μέντεθ στο βιβλίο του, με αφορμή τον εμφύλιο πόλεμο της Ισπανίας, γράφει, στις αρχές του 21ου αιώνα, ένα βιβλίο για την ήττα, την ήττα των νικημένων και την ήττα των νικητών• ένα βιβλίο για τον καθημερινό ηρωισμό των ανθρώπων που αποφασίζουν να πάνε κόντρα στο ρεύμα.

Το έργο του Χούλιο Γιαμαθάρες είναι, προφανώς πιο πολύπλοκο. Εδώ και περισσότερα από 40 χρόνια, έχει συνθέσει ένα έργο που, θα το πω επιγραμματικά, επικεντρώνεται, χωρίς καμία δόση γλυκανάλατης νοσταλγίας, στη διατήρηση της μνήμης ενός ολόκληρου κόσμου: των κατοίκων των χωριών της ορεινής βόρειας Ισπανίας που εγκατέλειψαν άρον άρον τις εστίες τους, τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, σε αναζήτηση ενός καλύτερου (;) αύριο στις πόλεις. Ο Γιαμαθάρες θυμάται το τότε, αλλά δεν ξεχνάει ποτέ ότι ζει στο τώρα• εκεί έγκειται το μεγαλείο της γραφής του.

Β.Μ: Τι θα διαβάσουμε στα βιβλία Τα τυφλά ηλιοτρόπια και Η κίτρινη βροχή;

Θα διαβάσουμε, κατ’ αρχάς, μεγάλη λογοτεχνία. Βιβλία γραμμένα με την καρδιά από ανθρώπους που δεν κυνηγούν την εύκολη συγκίνηση και τις πωλήσεις. Τα τυφλά ηλιοτρόπια, όπως προείπα, είναι μια σύνθεση ιστοριών από τον εμφύλιο και τα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια, Η κίτρινη βροχή είναι ο σπαρακτικός μονόλογος της τελευταίας «συνείδησης» που κατοικεί σε ένα ορεινό χωριό της Αραγωνίας, εγκαταλειμμένο, όπως εκατοντάδες άλλα, από τους κατοίκους του.

Β.Μ: Αλήθεια ποιος είναι ο συμβολισμός των δύο έργων; Τι είναι Tα τυφλά ηλιοτρόπια και Η κίτρινη βροχή;

Δύσκολη ερώτηση: για μένα Η κίτρινη βροχή είναι ένας ύμνος στο δέσιμο με έναν τόπο και τη φθορά του• Τα τυφλά ηλιοτρόπια, από την πλευρά τους, είναι ένας ύμνος στην αναπόφευκτη ήττα του καθενός μας. Είναι δύο τρυφερά, σκοτεινά, «στενάχωρα» βιβλία που σε ατσαλώνουν και σε κάνουν να αντιμετωπίσεις τη ζωή όπως ακριβώς είναι: δύσκολη και μαγική.

Β.Μ: Πόσο μας βοηθούν τα αυτά τα δύο κείμενα να κατανοήσουμε τα μετεμφυλιακά χρόνια στην Ισπανία και να δούμε τις ανοιχτές πληγές που άφησε ο εμφύλιος;

Πολύ περισσότερο από οποιοδήποτε βιβλίο ιστορίας που έχει γραφτεί γι’ αυτή την περίοδο. Ο Μέντεθ αγγίζει την καρδιά του προβλήματος, αφού «τρέφεται» από τους κοινούς ανθρώπους και των δύο πλευρών του εμφυλίου που η μοίρα τούς κατέστησε «πρωταγωνιστές» σε έναν αδελφοκτόνο πόλεμο.

Το βιβλίο του Γιαμαθάρες καταπιάνεται με μία από τις κυριότερες συνέπειες που είχε εκείνος ο πόλεμος: την εγκατάλειψη, λόγω της φτώχειας και της πείνας που έφερε η εμφύλια σύρραξη, μεγάλων τμημάτων της ισπανικής υπαίθρου η οποία δεν μπορούσε πλέον να θρέψει τους ανθρώπους της.

Β.Μ: Η ανάγνωση, των δύο βιβλίων για τα οποία συζητάμε, με πήγε σε έναν ακόμα, κατά τη γνώμη μου σπουδαίο, ισπανό συγγραφέα, τον Ραφαέλ Τσίρμπες. Πες μας δύο λόγια για τη ζωή και το σπουδαίο, κατ’ εμέ, έργο του! Θυμίζω στη Ελλάδα έχουν μεταφραστεί τρία έργα του: Η καλλιγραφία (εκδ. του Εικοστού Πρώτου, μτφρ. Κων/νος Παλαιολόγος), Σκηνές κυνηγιού (εκδ. Άγρα, μτφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος), Στην άκρη του γκρεμού (εκδ. Κέδρος, μτφρ. Βασιλική Κνήτου).

Αγγίζεις μια ευαίσθητη χορδή μου επειδή ο Ραφαέλ, που χάσαμε πρόσφατα, ήταν ένας από τους συγγραφείς που θαύμαζα και θαυμάζω πολύ, γιατί το γράψιμό του είχε μια απίστευτη γενναιότητα, όπως άλλωστε και ο ίδιος: ποτέ δεν εντάχθηκε σε «ομάδες επιρροής» και γι’ αυτό, ακόμα και στην ίδια την Ισπανία, άργησαν να τον ανακαλύψουν οι αναγνώστες. Είμαι χαρούμενος γιατί το πρώτο βιβλίο του στην Ελλάδα το βγάλαμε με τον Γιάννη Νικολόπουλο, των Εκδόσεων του Εικοστού Πρώτου. Από αυτή τη διαδικασία θα σου μεταφέρω ένα περιστατικό που καταδεικνύει εύγλωττα τον τρόπο που σκεφτόταν ο Τσίρμπες: όταν πρωτοκυκλοφόρησε στην Ισπανία, Η καλλιγραφία [La buena letra], που περιγράφει τη ζωή μιας οικογένειας από τα χρόνια του εμφυλίου μέχρι τη δεκαετία του 1980, από την πείνα του πολέμου μέχρι την ευμάρεια της μεταπολίτευσης, είχε ένα τελικό κεφάλαιο στο οποίο, με ένα άλμα μερικών ετών, μεταφερόμασταν σε μια πιο κοντινή σε εμάς εποχή στην οποία φαινόταν πλέον να έχει δοθεί λύση στα προβλήματα που διαχρονικά ταλάνιζαν την οικογένεια που πρωταγωνιστεί στο μυθιστόρημα. Στη δεύτερη έκδοση, το κεφάλαιο αυτό δεν υπήρχε. Όταν, λοιπόν, άρχισα να μεταφράζω το βιβλίο στα ελληνικά, ο Ραφαέλ μού ζήτησε να το παραλείψω και εγώ, «γιατί», μου είχε πει τότε, «κατάλαβα ότι ο χρόνος δεν γιατρεύει και δεν επιλύει τίποτα». Αυτό ακριβώς, τα βιβλία του δεν επιλύουν τίποτα, δεν καθησυχάζουν.

Β.Μ: Πληθώρα συγγραφέων και καλλιτεχνών γενικότερα (όχι μόνο Ισπανοί) καταπιάστηκε με τα γεγονότα του εμφυλίου, όπως π.χ. ο Τζορτζ Όργουελ, ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ και ο Πάμπλο Πικάσο. Συνακόλουθα υπάρχει ακόμα και σήμερα στην Ελλάδα ένας εκδοτικός οίστρος με βιβλία (λογοτεχνικά, ιστορικά, δοκίμια) που αφορούν τον ισπανικό εμφύλιο. Ποια είναι λοιπόν εκείνα τα χαρακτηριστικά (τα επιτεύγματα εάν προτιμάτε) που διεθνοποίησαν τον ισπανικό εμφύλιο και είναι άξια λόγου ακόμα και σήμερα που συζητάμε;

Ο ισπανικός εμφύλιος αποτελεί διαχρονικά ένα σύμβολο του αντιφασιστικού αγώνα. Στις μέρες μας, λοιπόν, που ο φασισμός κάθε είδους δεν έχει απλώς ξεμυτίσει στην καθημερινότητά μας, αλλά σε πολλές εκφάνσεις της δείχνει να επικρατεί, είναι πάντα ελπιδοφόρο και εποικοδομητικό να θυμόμαστε τα διδάγματα που πήραμε από εκείνη τη σύρραξη (και) μέσα από την Τέχνη, κυρίως μέσα από αυτή.
Από αυτή την άποψη, καλωσορίζουμε στην Ελλάδα το μυθιστόρημα του Χαβιέρ Θέρκας (κυκλοφόρησε τον Ιούλιο του 2020 από τις Εκδόσεις Πατάκη, σε μτφρ. Γεωργίας Ζακοπούλου), Ο μονάρχης των σκιών, το οποίο αποτελεί μια «αυτοβιογραφική» προσέγγιση του Θέρκας στον πόλεμο που σημάδεψε την οικογένειά του και, μέσω αυτής, τον ίδιο.

 

 

συνέντευξη:
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Ιούλης 2021

*Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος είναι καθηγητής Εφαρμοσμένης Μεταφρασεολογίας με ειδικό αντικείμενο την Ισπανική Λογοτεχνία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

 

Ignacio Pérez Cerón: Por qué los aviones tienen ceniceros en el baño / Ιγκνάθιο Πέρεθ Θερόν: Για ποιο λόγο τα αεροπλάνα έχουν σταχτοδοχεία στις τουαλέτες

 

Ignacio Pérez Cerón

 

Por qué los aviones tienen ceniceros en el baño

 

si el piloto siempre insiste

en que no se puede fumar

En el baño hay tres carteles en cinco idiomas

que lo prohíben

también hay un detector de humos

–multa de 3200 dólares si lo rompes–

un cambiador de pañales

jabón

y un cenicero

Lo abro y me decepciona

encontrarlo vacío

 

Se contempla que un pasajero fume

del mismo modo que se anticipa

un fallo en los motores

caídas en picado que se atasquen las mascarillas

muertes prematuras columnas de humo

entre los despojos

 

Los ceniceros de los aviones existen

porque alguien cree en un ínfimo

margen de error

 

[Márgenes de error, 2021]

 

>.<>.<

 

Ιγκνάθιο Πέρεθ Θερόν

 

Για ποιο λόγο τα αεροπλάνα έχουν σταχτοδοχεία στις τουαλέτες

 

ενώ ο πιλότος τονίζει πάντα

ότι δεν επιτρέπεται το κάπνισμα

Στην τουαλέτα υπάρχουν τρεις επιγραφές σε πέντε γλώσσες

που το απαγορεύουν

υπάρχει επίσης ένας ανιχνευτής καπνού

–πρόστιμο 3.200 δολάρια αν τον σπάσεις–

μια αλλαξιέρα πάνας

σαπούνι

κι ένα σταχτοδοχείο

Το ανοίγω και με απογοητεύει

που το βρίσκω άδειο

 

Προβλέπεται η πιθανότητα κάποιος επιβάτης να καπνίσει

όπως προκαταβάλλεται

μια βλάβη στους κινητήρες

κάθετες πτώσεις να μην πέφτουν οι μάσκες οξυγόνου

πρόωροι θάνατοι στήλες καπνού

ανάμεσα στα συντρίμμια

 

Τα σταχτοδοχεία στα αεροπλάνα υπάρχουν

γιατί κάποιος πιστεύει σε μια απειροελάχιστη

πιθανότητα λάθους

 

[Μετάφραση Κωνσταντίνος Παλαιολόγος]

 

O Ignacio Pérez Cerón γεννήθηκε στη Μάλαγα το 1996. Έχει σπουδάσει Μετάφραση στο Πανεπιστήμιο της Μάλαγας. Έχει δημοσιεύσει τις ποιητικές συλλογές Restos de sal (2019) και Márgenes de error (2021), από όπου και το παρόν ποίημα. Είναι, επίσης, μουσικός.

Ιστορία και Ανθολόγιο κειμένων της Σύγχρονης Ισπανικής Λογοτεχνίας [20ός αιώνας]

 

Σύντομα από τις Εκδόσεις Πεδίο

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, ένθετο ΒΙΒΛΙΟΘΕΡΑΠΕΙΑ [18/07/2021]: Α' πρόσωπο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ

 

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

ένθετο ΒΙΒΛΙΟΘΕΡΑΠΕΙΑ [18/07/2021]

Ερωτήσεις [Άθως Δημουλάς] / Απαντήσεις [Κωνσταντίνος Παλαιολόγος]

Στον πρόλογο των απίθανων και ευφάνταστων μικροαφηγήσεων Πλασμένοι (εκδ. Ποταμός), ο μεταφραστής, καθηγητής μετάφρασης και συγγραφέας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος αναφέρει πως κάποτε ένα κείμενό του είχε δημοσιευτεί στην Εl País πλάι σε ένα διήγημα του Πάουλο Κοέλιο, γεγονός που είχε προκαλέσει μια σχετική παραφιλολογία στον κύκλο του.

 

Ποια ήταν η καλύτερη πλάκα που σας έγινε όταν συν-φιλοξενηθήκατε στην El País με τον κ. Κοέλιο;

 

Η γνωστή και μη εξαιρετέα: ποιος είναι αυτός ο παγκοσμίως άγνωστος δίπλα στον Παλαιολόγο;...

Αν υποθέσουμε ότι ένας αναγνώστης απολαμβάνει τις σελίδες του βιβλίου σας, αυτό σημαίνει ότι απολαύσατε κι εσείς τη συγγραφή τους;

 

Οι ελάχιστες στιγμές που γράφω λογοτεχνία μου (υπεν)θυμίζουν, έστω και αμυδρά, το σκίρτημα που ένιωθα ως αναγνώστης κατά την παιδική και, κυρίως, εφηβική μου ηλικία.

Ποιος όχι εν ζωή συγγραφέας θα θέλατε να διαβάσει τα μικροαφηγήματά σας;

 

Ο Γιώργος Ιωάννου, χωρίς δεύτερη σκέψη· «Πολιτσμάνοι κι αστυνόμοι, χύμα ανθρώποι που περνούσαν».

Στον «ορισμό» της ζωής γράφετε «σε δουλειά να βρισκόμαστε». Θα δίνατε έναν διαφορετικό ορισμό για τη ζωή τον τελευταίο χρόνο;

 

Δεν είναι ορισμός της ζωής, είναι ορισμός της ζωής όπως την αντιλαμβάνεται ένας εργασιομανής άνευ γιατρειάς σαν και μένα. Η πανδημία επιδείνωσε έτι περαιτέρω το κακό αφού μετέτρεψε τα σπίτια μας σε χώρους εργασίας.

Θα ήταν μια καλή ευκαιρία αν μεταφράζατε μόνος σας το βιβλίο σας να επέμβετε στο πρωτότυπο;

 

Φυσικά. Η αυτομετάφραση είναι ένας πολύ δημιουργικός τρόπος να υπονομεύεις τον εαυτό σου.

Μεταφράσατε πρόσφατα το βιβλίο Νευροεκπαίδευση. Τι μάθατε από αυτό;

 

Ότι οποιαδήποτε επαφή με τη γνώση, στην παιδική ηλικία, πρέπει να γίνεται σε άμεση επαφή με τη φύση και όχι μέσα σε τέσσερις τοίχους.

Μεταφράσατε και το Να μάθω να μιλώ με τα φυτά. Σε ποιον θα το κάνατε δώρο;

 

Το έκανα, στο άτομο που αποτέλεσε στήριγμα και έμπνευση για την εν λόγω μετάφραση.

 

  

Despertar / Ξύπνημα

 

Despertar

Despertó cansado, como todos los días. Se sentía como si un tren le hubiese pasado por encima.

    Abrió un ojo y no vio nada. Abrió el otro y vio las vías.

                                   Norberto Costa (Argentina, 1950-2006)

Ξύπνημα

Ξύπνησε κουρασμένος, όπως κάθε μέρα. Ένιωθε σαν να είχε περάσει από πάνω του ένα τρένο.

    Άνοιξε το ένα μάτι και δεν είδε τίποτα. Άνοιξε το άλλο και είδε τις γραμμές.

                               Νορμπέρτο Κόστα (Αργεντινή, 1950-2006)

                                          Μετάφραση: Κωνσταντίνος Παλαιολόγος

Από τη συλλογή μικροδιηγημάτων Galería de hiperbreves (Tusquets, 2001).

Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνικής Μετάφρασης 2020: Υποψήφιοι & σκεπτικό

 

Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνικής Μετάφρασης 2020: Υποψήφιοι & σκεπτικό

 

Book Press, 8 Ιουλίου 2021

 

​Το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού ανακοίνωσε τις βραχείες λίστες των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνικής Μετάφρασης 2020 (εκδόσεις 2019). Όλα τα βιβλία, όλοι οι υποψήφιοι, αναλυτικά το σκεπτικό της Επιτροπής για τα υπό κρίση βιβλία, για την συνολικότερη βιβλιοπαραγωγή και τις τάσεις στη μετάφραση, για τα κενά που καλείται να καλύψει η Πολιτεία, για τις συγκεκριμένες προτάσεις που διατυπώνουν. 

Η αρμόδια επιτροπή για τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνικής Μετάφρασης 2020 κατέληξε στις βραχείες λίστες για τις κατηγορίες Μετάφρασης έργου Ξένης Λογοτεχνίας σε Ελληνική Γλώσσα, Απόδοσης έργου της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στα Νέα Ελληνικά και Μετάφρασης Έργου Ελληνικής Γλώσσας σε ξένη Γλώσσα.

Η Επιτροπή εξέτασε διεξοδικά τα υπό κρίση βιβλία επί τη βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων όπως επί παραδείγματι τη λογοτεχνική ποιότητα των έργων, τις γλωσσικές, υφολογικές, μεταφραστικές αρετές, την αποτύπωση στο μεταφραστικό εγχείρημα στοιχείων συγκεκριμένου που θα αποτυπώσουν εναργέστερα τις σκέψεις του συγγραφέα του πρωτοτύπου. Όπως αναφέρεται στην έκθεση της Επιτροπής: 

«To 2019, η εκδοτική παραγωγή στην Ελλάδα, ως προς τις μεταφράσεις ξένων έργων, συνέχισε την θετική πορεία «εξωστρέφειας» που είχε ήδη δείξει σε προηγούμενα χρόνια. ‘Ήταν καλή χρονιά ως προς τη βιβλιοπαραγωγή. Κυκλοφόρησαν αξιόλογες και σημαντικές μεταφραστικές δοκιμές σε κλασικά αλλά και σε σύγχρονα έργα. Η αξιοσημείωτη ποιότητα μεταφρασμένων βιβλίων οφείλεται πρωτίστως στο γεγονός, ότι αρκετοί τίτλοι ξένων συγγραφέων εκδίδονται πλέον όχι μεμονωμένα, αλλά σε συμφωνία και με τους ξένους εκδοτικούς οίκους (συμβόλαια), σχεδόν στο σύνολο του έργου τους. Σχηματίζεται λοιπόν η αίσθηση πως οι Έλληνες εκδότες πιο μεθοδικά και στοχευμένα στρέφουν το βλέμμα τους στην παγκόσμια λογοτεχνική παραγωγή.

Πρωτοτυπία, καινοτομία και υποθήκη για το μέλλον θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το συνεχιζόμενο ενδιαφέρον για γνωριμία του Έλληνα αναγνώστη και με νέους συγγραφείς και μάλιστα συχνά προερχόμενους από τις λεγόμενες “μικρότερες” γλώσσες, με αποτέλεσμα να παραμένει σημαντικός ο αριθμός των μεταφράσεων από τις λεγόμενες “μικρές” γλώσσες προς την ελληνική. Παράδειγμα, η αύξηση λογοτεχνικών μεταφράσεων από την νορβηγική και την δανέζικη γλώσσα, σπουδαίων έργων, πολλά από τα οποία πάντως είχαν μεταφραστεί και στο παρελθόν. Ας επισημανθεί και η εξοικείωση του κοινού με την πραγματικότητα της πολυγλωσσίας μιας χώρας όπως η Ισπανία, όσο και για τους Έλληνες εκδότες που μπόρεσαν να ανακαλύψουν κάτι πολύ ιδιαίτερο, όχι τόσο δημοφιλές και να το παρουσιάσουν στους ‘Έλληνες αναγνώστες.

Από τη λίστα της Εθνικής Βιβλιοθήκης προκύπτει ότι η πλειοψηφία των μεταφρασμένων βιβλίων προέρχεται από την αγγλική γλώσσα με 595 τίτλους και ακολουθούν κατά σειρά η Γαλλία με 137, η Ιταλία με 105, η Γερμανία με 67, η Ισπανία με 53, η Σουηδία με 23, η Ρωσία με 20 η Νορβηγία με 14 και η Πορτογαλία με 6».

 

 Για την κατηγορία μετάφρασης έργων της ελληνικής λογοτεχνίας σε ξένη γλώσσα για το έτος 2019, ειδικότερα, αναφέρεται: 

«Στον τομέα αυτόν, το 2019 συνεχίστηκε η ισχνή παραγωγή των προηγουμένων ετών όσον αφορά τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνική παραγωγή. Οι μεταφραστικές προσπάθειες αφορούσαν κυρίως σημαντικά έργα καταξιωμένων Ελλήνων συγγραφέων που είχαν ήδη μεταφραστεί. Οι λογοτέχνες της νεότερης γενιάς που πέρασαν τα σύνορα της χώρας ήταν πάλι ελάχιστοι. Στις κάπως θετικές αποτιμήσεις, σημειώνεται και πάλι η σταθερή παρουσία και προσπάθεια αλλοδαπών μεταφραστών που συνεχίζουν να προωθούν το ελληνικό πνεύμα, μεταφράζοντας κάθε έτος έργα Ελλήνων πεζογράφων και ποιητών.

Η παρουσία αυτών που συχνά ονομάζουμε «πρεσβευτές» των ελληνικών γραμμάτων στο εξωτερικό είναι σημαντική, δεν μπορεί όμως η δράση τους να στεφθεί με επιτυχία και να γίνει αναστροφή της αρνητικής εικόνας αν δεν υποστηριχθεί και από την ελληνική πολιτεία. Ας επισημανθεί λοιπόν και πάλι η επείγουσα ανάγκη για μια ουσιαστική πρωτοβουλία στήριξης των μεταφραστών από την Ελληνική γλώσσα και την προώθηση των εκδόσεων των μεταφράσεών τους σε βιβλιαγορές εκτός Ελλάδας. Στην κατηγορία αυτή συναντάμε και έργα Ελλήνων λογοτεχνών που μεταφράστηκαν στη ρωσική γλώσσα, στο πλαίσιο του Μνημονίου Συνεργασίας Ελλάδας- Ρωσίας στους τομείς της Λογοτεχνίας, Μετάφρασης και Έκδοσης, μίας προσπάθειας προβολής της ελληνικής γραφής στο ρωσικό κοινό και της δημιουργίας διαύλων επικοινωνίας, με στόχο την εξωστρέφεια των ελληνικών γραμμάτων».

 

Για την κατηγορία απόδοσης έργων της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στα Νέα Ελληνικά για το έτος 2019:

«Οι περισσότερες μεταφράσεις στην κατηγορία αυτή, περιορίστηκαν, και το 2019, σε απλή μετάφραση έργων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας δίχως όμως επιστημονικά τεκμηριωμένο συνοδευτικό υλικό . Πρόκειται κυρίως για περιστασιακές μεταφράσεις έργων αρχαίου δράματος που αποσκοπούσαν στη χρήση τους σε αντίστοιχες θεατρικές παραστάσεις. Ελάχιστοι εκδοτικοί οίκοι ενέταξαν στη μετάφραση των αρχαίων ελληνικών και λατινικών κλασικών κειμένων στο εκδοτικό τους πρόγραμμα. Ας επισημανθούν πάντως ορισμένες εκδόσεις οι οποίες χαρακτηρίζονται από σχετική φιλολογική επάρκεια».

---

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΕΡΓΟΥ ΞΕΝΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΣΕ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

1. Amigorena H. Santiago, Τα τελευταία μου λόγια, μετάφραση Τιτίκα Δημητρούλια, εκδόσεις Gutenberg

2. Αναγνωστικό υπερρεαλιστικών ποιημάτων, Τα μάτια σου δυο πυροβολισμοί στα τυφλά, μετάφραση Γιώργος Κεντρωτής, εκδόσεις Ρώμη

3. Bernhard Thomas, Άπαντα τα ποιήματα, μετάφραση Χριστίνα Παναγιώτα Γραμματικοπούλου, Ιωάννα Διαμαντοπούλου, εκδόσεις Βακχικόν

4. D' Annunzio Gabriele, Η Ηδονή, μετάφραση Δήμητρα Δότση, εκδόσεις Ψυχογιός

5. Delibes Miguel, Πέντε ώρες με τον Μάριο, μετάφραση Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, εκδόσεις Ποταμός

6. Haag Michael, Οι Ντάρρελ της Κέρκυρας, μετάφραση Μυρτώ Καλοφωλιά, εκδόσεις Πατάκη

7. Huysmans K. J., Ανάστροφα, μετάφραση Ρίτα Κολαΐτη, εκδόσεις Στερέωμα.

8. Jacobsen Jens Peter, Πανούκλα στο Μπέργκαμο, μετάφραση Ήρκος Αποστολίδης, εκδόσεις Ροές

9. Pérez-Reverte Arturo, Ο Ουσάρος, μετάφραση Τιτίκα Σπερελάκ, εκδόσεις Πατάκη

10. Poe Edgar-Allan, Το έγκλημα της οδού Μοργκ και άλλες ιστορίες μυστηρίου, μετάφραση Στεύη Γ. Τσούτση, εκδόσεις Νίκας

11. Salinger Jerome-David, Η Φράννυ και ο Ζούι, μετάφραση Αθηνά Δημητριάδου, εκδόσεις Πατάκη

12. Walter Benjamin, Κείμενα 1934-1940 Επιλογή, μετάφραση Ελένη Βαροπούλου, Γιώργος Γκουζούλης, Γιώργος Κόκκινος, Δημοσθένης Κούρτοβικ, Ιωάννα Μεϊτάνη, Βαγγέλης Μπιτσώρης, Γιώργος Σαγκριώτης, Γ. Φαράκλας, Α. Μπαλτάς, εκδόσεις Άγρα

 

ΑΠΟΔΟΣΗ ΕΡΓΟΥ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΣΤΑ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ

1. Αίσωπος, Για να βάλουμε μυαλό, μετάφραση Μπέττυ Ρούτση, εκδόσεις Historical Quest

2. Ισοκράτης, Κυπριακοί Λόγοι, μετάφραση Δημήτριος Κ. Χατζημιχαήλ, εκδόσεις Ζήτρος

3. Λουκιανός, Ρητόρων Διδάσκαλος, μετάφραση Σταμάτης Ευ. Μπουσές, εκδόσεις Gutenberg

 

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΕΡΓΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΕ ΞΕΝΗ ΓΛΩΣΣΑ

1. Ελύτης Οδυσσέας, Άξιον Εστί, Ποιητική σύνθεση, μετάφραση I. Harlamoff, εκδόσεις O.G.I., Μόσχα.

2. Kavafis P. Konstandinos, Tutte le poesie, μετάφραση Paola Maria Minucci, εκδόσεις Donzelli, Roma.

3. Κουμανταρέας Μένης, Βιοτεχνία υαλικών, μετάφραση Βίκτωρ Σοκολιούκ, εκδόσεις Aletheia, Αγία Πετρούπολη

4. Papadiamandis Alexandros, The boundless garden, volume II, μετάφραση Λάμπρος Καμπερίδης, εκδόσεις DENISE HARVEY PUBLISHER, Εύβοια

5. Παπαμάρκος Δ., Γκιακ, μετάφραση Ξένια Κλίμοβα, Εκδόσεις O.G.I., Μόσχα

6. Ritsos Ghiannis, Άσπρες κηλίδες πάνω στο άσπρο (Bianche macule sopra il bianco), μετάφραση Maria Caracausi, εκδόσεις Torri del Vento, Palermo.

7. Χρονάς Γιώργος, Εμείς κορίτσια δεκατριώ δεκατεσσάρω χρόνων, τετράγλωσση έκδοση: μετάφραση Αγγλικά, Ειρήνη Βρης. Γαλλικά, Χρυσούλα Αγκυρανοπούλου. Ιταλικά, Τζίνα Καρβουνάκη. Γερμανικά, Παρασκευή Σιδερά-Λύτρα & Αγις Σιδεράς, εκδόσεις Οδός Πανός – Σιγαρέτα, Αθήνα

 

Επιτροπή για τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνικής Μετάφρασης

1. Παύλος Καλλιγάς καθηγητής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών με γνωστικό αντικείμενο την Αρχαία Φιλοσοφία, Διευθυντής του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών, Πρόεδρος

2. Ιωάννης Τσόλκας, Καθηγητής Ιστορίας της Ιταλικής Λογοτεχνίας & Ευρωπαϊκού Πολιτισμού στο Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αντιπρόεδρος

3. Δημήτρης Φίλιας, Καθηγητής Λογοτεχνικής Μετάφρασης του Τμήματος Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας του Ιονίου Πανεπιστημίου στην Κέρκυρα, Μέλος

4. Μόσχος Μορφακίδης-Φυλακτός, καθηγητής Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Γρανάδα, Διευθυντής του Κέντρου Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών, Νεοελληνιστής, Μέλος

5. Βασίλης Σαμπατακάκης, Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών, Διευθυντής Κλασσικών και Ρομανικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Lund, Μέλος

6. Κωνσταντίνος Καλφόπουλος, Κριτικός-Συγγραφέας, Μέλος

7. Κωνσταντίνος Μπούρας, Κριτικός-Συγγραφέας, Μέλος

8. Ερρίκος Σοφράς, Μεταφραστής, Μέλος

9. Ευρυβιάδης Σοφός, Μεταφραστής, Μέλος

---

Οι απόψεις των μελών της επιτροπής περί βιβλιοπαραγωγής το 2019

 

Καλλιγάς Παύλος, Πρόεδρος Επιτροπής

Για την κατηγορία απόδοσης έργου της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στα Νέα Ελληνικά: Για το έτος 2019, υποβλήθηκαν εκδόσεις με ποικίλη θεματολογία, οι περισσότερες από τις οποίες όμως περιορίζονται σε απλή μετάφραση έργων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας δίχως επιστημονικά τεκμηριωμένο συνοδευτικό υλικό ώστε να μπορούν εκείνα να προσεγγιστούν με πληρότητα από το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Ως επί το πλείστον, πρόκειται για περιστασιακές μεταφράσεις έργων αρχαίου δράματος που αποσκοπούν στη χρήση τους σε αντίστοιχες θεατρικές παραστάσεις. Υπάρχουν ωστόσο και ορισμένες εκδόσεις οι οποίες χαρακτηρίζονται από σχετική φιλολογική επάρκεια και προφέρουν κατατοπιστικό σχολιασμό, ώστε να μπορεί να θεωρηθεί ότι συμβάλλουν ουσιαστικά στη μελέτη των έργων που πραγματεύονται. Μολονότι αφορούν κυρίως έργα ελάσσονος εμβέλειας, είναι πρόσφορες ώστε να κατατοπιστεί το μη εξειδικευμένο κοινό σχετικά με μορφές της αρχαίας γραμματείας που, καίτοι λιγότερο γνωστές ή οικείες, ωστόσο φωτίζουν ενδιαφέρουσες και αξιόλογες όψεις πνευματικής προσφοράς. Καθεμιά από τις εκδόσεις αυτές συνεισφέρει, με τον τρόπο της, στη γνωριμία με λιγότερο γνωστά γραμματειακά είδη παρέχοντας έτσι τη δυνατότητα στον αναγνώστη να πληροφορηθεί για τα ιστορικά τους συμφραζόμενα και για το ευρύτερο πλαίσιο της παραγωγής τους.

 

Ιωάννης Δημ. Τσόλκας, Αντιπρόεδρος Επιτροπής

Για την κατηγορία έργου ξένης γλώσσας σε ελληνική γλώσσα: το έτος 2019 ήταν αρκετά καλό μεταφραστικά, με έκδοση σημαντικών έργων (λιγότερων σε σχέση με το έτος 2018), ενώ το επίπεδο των μεταφράσεων ήταν αρκετά ικανοποιητικό. Οι εκδότες παρακολούθησαν την παγκόσμια λογοτεχνική παραγωγή και προσπάθησαν να κρατήσουν το ελληνικό αναγνωστικό κοινό σε επαφή με τις σύγχρονες λογοτεχνικές τάσεις. Όπως και στις εκδόσεις του 2018 έτσι και σε αυτές του 2019 είναι ενθαρρυντικό το γεγονός της τόλμης των εκδοτών να φέρουν στη χώρα μας νέους συγγραφείς και λιγότερο γνωστούς πολιτισμούς με αποτέλεσμα να παραμένει σημαντικός ο αριθμός των μεταφράσεων από τις λεγόμενες “μικρές” γλώσσες προς την ελληνική.

Σχετικά με την κατηγορία μετάφρασης έργου ελληνικής γλώσσας σε ξένη γλώσσα κρίνεται πως υπήρξε ισχνή η παρουσία της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό. Οι μεταφραστικές προσπάθειες ήταν «κοινότοπες», δηλαδή, σημαντικών έργων καταξιωμένων Ελλήνων συγγραφέων ήδη μεταφρασμένων, ή έργων «ήσσονος» λογοτεχνικής σπουδαιότητας. Θα πρέπει αν επισημανθεί και να υπογραμμιστεί η σταθερή παρουσία και προσπάθεια αλλοδαπών μεταφραστών που «εμμένουν» στην προώθηση του ελληνικού πολιτισμού, μεταφράζοντας κάθε έτος έργα Ελλήνων πεζογράφων & ποιητών. Η παρουσία αυτών των «πρεσβευτών» των ελληνικών γραμμάτων στο εξωτερικό είναι σημαντική, αλλά θα πρέπει να υποστηρίζεται και από την ελληνική πολιτεία. Για να υπάρξει δυναμική εκδοτική άνοδος, αριθμητική και ποιοτική, μεταφρασμένων έργων Ελλήνων πεζογράφων και ποιητών, σύγχρονων πρωτοεμφανιζόμενων αλλά και παλαιότερων, σε ποικίλες ξένες γλώσσες, χρειάζεται συντονισμένη προσπάθεια υποστήριξης, με συστηματικό τρόπο, των μεταφραστικών και εκδοτικών προσπαθειών με την επικουρία της απαιτούμενης προώθησης και προβολής στις αγορές του εξωτερικού.

 

Μόσχος Μορφακίδης-Φυλακτός, Μέλος Επιτροπής

Στον χώρο της μετάφρασης από ξένη γλώσσα προς τα ελληνικά: Ακολουθώντας τη δυναμική των τελευταίων ετών, η μεταφραστική παραγωγή ισπανόφωνης λογοτεχνίας το 2019 υπήρξε πλούσια ποσοτικά και ποιοτικά, αν και εδώ και χρόνια παρατηρείται η προτίμηση των μεταφραστών και των εκδοτικών οίκων προς την ισπανοαμερικανική λογοτεχνία.

Συνεχίστηκαν επίσης να δημοσιεύονται πολύ καλές μεταφράσεις σημαντικών έργων από τα καταλανικά, ενώ έκανε την εμφάνισή της και η λιγότερο ομιλούμενη γλώσσα της Ισπανίας, η γαλικιανή με μια ανθολογία ποιημάτων. Οι μεταφράσεις από τα πορτογαλικά ήταν και πάλι λιγοστές (αν και όχι λιγότερο σημαντικές) σε σχέση με τη λογοτεχνική παραγωγή της Πορτογαλίας και της Βραζιλίας. 

Από το σύνολο των έργων που δημοσιεύτηκαν, ξεχωρίζουν γνωστοί ισπανόφωνοι συγγραφείς και καταξιωμένοι μεταφραστές της ισπανόφωνης λογοτεχνίας, όπως ο Juan Francisco Ferrándiz, ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους του ιστορικού μυθιστορήματος της Ισπανίας. Το έργο Καταραμένη γη, που απέδωσε ο Στράτος Ιωαννίδης, μας μεταφέρει στη Βαρκελώνη του πρώιμου Μεσαίωνα, για να εξάρει τη δύναμη της θέλησης για την πολιτική και κοινωνική αναγέννηση.
Πάντα επίκαιρο είναι και το παρθενικό μυθιστόρημα Ο Ουσάρος του, πολυδιαβασμένου Ισπανού δημοσιογράφου και συγγραφέα, Arturo Pérez-Reverte, που είναι η απόρροια μιας πολύχρονης και βαθιάς θεώρησης των εμπειριών του στα πρώτα του βήματα στη δημοσιογραφία, ως πολεμικός ανταποκριτής. Μέσα στο ιστορικό πλαίσιο της ναπολεόντειας κατοχής της Ισπανίας, απομυθοποιεί τον πόλεμο και προβάλει την αξία της ανθρώπινης ύπαρξης. Πολύ καλή η μετάφραση της Τιτίκας Σπερελάκη η οποία μας μετέφερε ήδη στα ελληνικά αρκετά έργα του Pérez-Reverte.

Ιδιαίτερη όμως μνεία αξίζει η μετάφραση του έργου Πέντε ώρες με τον Μάριο του πολυβραβευμένου δημοσιογράφου και συγγραφέα, Μιγκέλ Ντελίμπες, που θεωρείται ένα από τα μυθιστορήματα που εκφράζουν καλύτερα τη ισπανική κοινωνία της δεκαετίας του ’50. Μέσα από ένα μονόλογο (ή μονοδιάλογο) μιας επαρχιακής μικροαστής που μένει μόνη τη νύχτα να συνομιλεί με τη σορό του νεκρού της συζύγου, αναλύονται σκληρά οι ανθρώπινοι τύποι, οι ελλείψεις, τα αδύναμα στοιχεία της ισπανικής κοινωνίας στη μέση φραγκική περίοδο, μέσα από τον ιδιότυπο τρόπο γραφής του συγγραφέα, που αποτελεί παρένθεση στον ρεαλισμό της εποχής. Το έργο έγινε ευρύτερα γνωστό μέχρι τις μέρες μας, μέσω του θεάτρου και του κινηματογράφου. Εξαιρετική η μετάφραση του ισπανιστή και μεταφρασεολόγου, Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, ο οποίος έχει δώσει πολλαπλά δείγματα γραφής στο χώρο της μετάφρασης προς τα ελληνικά της ισπανόφωνης λογοτεχνίας.

Καλοδεχούμενη είναι επίσης η μετάφραση μιας παλιάς τριλογίας (1978) του Alejo Carpentier, Η άρπα και η σκιά, όπου το ιστορικό μυθιστόρημα εξελίσσεται γύρω από την εδώ και χρόνια αμφισβητούμενη μορφή του Χριστόφορου Κολόμβου. Ένα θέμα που, μέχρι σήμερα, δεν έπαψε να απασχολεί το κοινό της Λατινικής Αμερικής, που μετάφρασε η Ισμήνη Κανσή.

Το πνεύμα της επιστημονικής φαντασίας. Πρόκειται για μεταθανάτια έκδοση ενός όχι τόσο γνωστού μυθιστορήματος του πρόωρα χαμένου Χιλιανού ποιητή, πεζογράφου και δοκιμιογράφου, Roberto Bolaño, που κερδίζει από τη μετάφραση του ακούραστου Κρίτωνα Ηλιόπουλου.

Μεταφραστές επίσης πολυβραβευμένοι, όπως ο Αχιλλέας Κυριακίδης, εξακολουθούν να μεταφέρουν στα ελληνικά ενδιαφέροντα έργα της ισπανοαμερικανικής λογοτεχνίας, αυτή τη φορά του Κολομβιανού Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες, με το μυθιστόρημα Οι υπολήψεις που πραγματεύεται υπαρξιακά προβλήματα.

Στις εξαιρετικές περιπτώσεις πρέπει να ενταχθεί και το βιβλίο του αργεντινής καταγωγής (αν και γράφει στα γαλλικά), Horacio Santiago Amigorena, Τα τελευταία μου λόγια. Το βιβλίο κερδίζει σημαντικά με την εισαγωγή και την εξαιρετική μετάφραση της Τιτίκας Δημητρούλια.

Στον χώρο της μετάφρασης από τα ελληνικά προς ξένη γλώσσα έχουμε την ευχάριστη έκπληξη της πρώτης έκδοσης και μετάφρασης στα ιταλικά του βιβλίου του Γιάννη Ρίτσου, Άσπρες κηλίδες πάνω στο άσπρο / Bianche macule sopra il bianco, Palermo, Εκδ. Tori del Vento, 2019.

Δεν είναι η πρώτη μετάφραση ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου που πραγματοποιεί η νεοελληνίστρια καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Παλέρμο, Maria Caracausi. Πρόκειται για ένα πραγματικά εξαιρετικό εκδοτικό γεγονός, διότι πρόκειται για αποτέλεσμα ερευνητικού έργου που έφερε στο φως ανέκδοτο κείμενο του Ρίτσου Άσπρες κηλίδες πάνω στο άσπρο, το οποίο έχει εκδώσει σε δίγλωσσο κείμενο, εμπλουτισμένο με εισαγωγικό κείμενο και σχόλια.

Ευχάριστη επίσης είδηση είναι και η θαυμάσια μετάφραση των απάντων του Καβάφη (Kavafis, Konstandinos P., Tutte le poesie, Ρώμη, Εκδ. Donzelli Poesia, 2019, από την βετεράνα νεοελληνίστρια του Πανεπιστημίου της Ρώμης, Paola Maria Minucci, η οποία επί δεκαετίες συμβάλλει στη διάδοση της ελληνικής λογοτεχνίας στην Ιταλία.

 

Βασίλειος Σαμπατακάκης, Μέλος Επιτροπής

Η συνολική παραγωγή λογοτεχνικών μεταφράσεων από και προς την ελληνική γλώσσα, αλλά και η σχετική εκδοτική δραστηριότητα κατά το έτος 2019 κρίνεται σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια ικανοποιητική.

Ειδικότερα, ως προς τις ελληνικές μεταφράσεις της σκανδιναβικής λογοτεχνίας παρατηρείται σημαντική αύξηση των μεταφραζομένων έργων. Ακόμη και σπουδαίων του παρελθόντος έργων, που είχαν μεταφραστεί και στον καιρό τους στα ελληνικά. Τόσο από την νορβηγική όσο και από την δανέζικη γλώσσα, παρατηρούμε αύξηση μεταφράσεων διαφόρων λογοτεχνικών ειδών. Από την σουηδική, τα περισσότερα έργα είναι κοινωνικοαστυνομικού περιεχομένου, που τυγχάνουν ανάλογης με την παγκόσμια απήχηση αναγνώρισης από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, και επιβραβεύονται με μεγάλη εμπορική επιτυχία. Η εμφάνιση τα τελευταία χρόνια ικανών μεταφραστών, που προέρχονται εν πολλοίς και από την μεγάλη (σε αντίθεση με τις άλλες σκανδιναβικές χώρες) ελληνική κοινότητα της Σουηδίας, πρέπει να προσμετρηθεί στους λόγους, που η λογοτεχνία αυτής της χώρας έγινε στην Ελλάδα τόσο γνωστή. Στον αντίποδα βρίσκεται η Φινλανδία, από την λογοτεχνία της οποίας εξεδόθησαν μόλις τρείς ελληνικές μεταφράσεις το 2018 και καμία το 2019. Το τελευταίο (αρνητικό) παράδειγμα καταδεικνύει την ανάγκη της οικονομικής, αλλά και της ηθικής ενίσχυσης των λίγων εκείνων μεταφραστών, που διαθέτουν οι «μικρές» γλώσσες.

Στο κεφάλαιο «Ελληνική λογοτεχνία στο Εξωτερικό» η εικόνα δεν είναι ικανοποιητική και δυστυχώς τα πράγματα εξελίσσονται επί τα χείρω. Ο αριθμός των μεταφράσεων έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας στις ευρωπαϊκές γλώσσες βαίνει συνεχώς μειούμενος. Φωτεινή εξαίρεση αποτελούν η Ιταλία, η Ρωσία και εν μέρει η Ισπανία, όπου, αντιστρόφως, εμφανίζεται αύξηση της εν λόγω μεταφραστικής παραγωγής. Θετική στον τομέα αυτό είναι η ύπαρξη και δραστηριότητα δημιουργικών τμημάτων νεοελληνικών σπουδών, που προσπαθούν συνεχώς, αφενός να διδάξουν την σύγχρονη νεοελληνική γλώσσα και λογοτεχνία και αφετέρου να προωθήσουν και να διατηρήσουν ζωντανό το ενδιαφέρον για τα ελληνικά γράμματα. Εκ παραλλήλου όμως πρέπει να επισημανθεί, ότι πολλές από τις μεταφράσεις που εκδίδονται εκτός Ελλάδος δεν φθάνουν ποτέ σε γνώση των αρμοδίων ελληνικών φορέων και ως εκ τούτου καθίσταται αναγκαίο να προβληθεί με κάθε δυνατό τρόπο και πρόσφορο μέσο ο θεσμός των κρατικών βραβείων μετάφρασης.

Οι εκδόσεις, με χρηματοδότηση του ΥΠΠΟΑ, ανθολογιών διηγήματος και ποίησης, οι οποίες περιλαμβάνουν έργα, που τιμήθηκαν με τα κρατικά βραβεία μετάφρασης, αποτελεί ένα πολύ θετικό βήμα και μία πολύ καλή προσπάθεια για τη διάδοση της νεοελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό. Στην αξιολόγηση της απήχησης, που έτυχε η προσπάθεια αυτή στις αντίστοιχες χώρες, θα πρέπει να βασισθεί και η σχετική χρηματοδότηση στο μέλλον.

Εν κατακλείδι φρονώ, ότι θα πρέπει να οργανωθεί ετήσιο πρόγραμμα επιχορήγησης μεταφράσεων νεοελληνικής λογοτεχνίας, το οποίο να καλύπτει σε ετήσια βάση μεταφράσεις προς ορισμένες, κυρίως «μικρότερες» γλώσσες.

Το πρόγραμμα χρηματοδότησης μεταφράσεων του ΥΠΠΟΑ από το 1995 μέχρι το 2000 αποτελεί ένα καλό προηγούμενο και παράδειγμα του τρόπου, με τον οποίο παροτρύνεται το έργο της καλής μετάφρασης ακόμη και στις μικρού βεληνεκούς γλώσσες, όπως η προαναφερθείσα φινλανδική.

Η «εξαγωγή» της ελληνικής λογοτεχνίας είναι ένα εξίσου σημαντικό με την λεγόμενη εξωστρέφεια της οικονομίας ζήτημα, διότι αφορά στην παγκόσμια ακτινοβολία του ελληνικού πολιτισμού, σε εποχές μάλιστα, που ο αριθμός των διαδικτυακών εκδόσεων αυξάνεται συνεχώς.

 

Κώστας Καλφόπουλος, Μέλος Επιτροπής

Η εκδοτική παραγωγή του 2019 χαρακτηρίζεται από το γεγονός, ότι αποτελεί τρόπον τινά τομή, αφού είναι η χρονιά πριν την έλευση της πανδημίας covid-19 και τις συνακόλουθες συνθήκες εκτάκτου ανάγκης, που επηρέασαν σημαντικά τις κοινωνικές και οικονομικές δραστηριότητες στη χώρα, όπως και σε ολόκληρο τον κόσμο.

Με βάση τα διαθέσιμα από το Υπουργείο Πολιτισμού στοιχεία (κατάλογοι), αλλά με χρόνιο πρόβλημα την αδυναμία πλήρους στατιστικής καταγραφής, σχετικά με την εκδοτική παραγωγή κατ’ έτος, μπορούμε πάντως να συμπεράνουμε τα παρακάτω:

- Η εκδοτική παραγωγή στην Ελλάδα, ως προς τις μεταφράσεις ξένων έργων, έχει πλέον περάσει σε μία φάση «εξωστρέφειας», με την έννοια, ότι έχει διευρύνει σημαντικά τις δραστηριότητές της σημαντικά σε είδη (genres), συγγραφείς και τίτλους πέραν της λεγόμενης «υψηλής λογοτεχνίας», κλασσικής και σύγχρονης. Αυτό οφείλεται πρωτίστως στο γεγονός, ότι αφ’ ενός πολλοί τίτλοι ξένων συγγραφέων εκδίδονται πλέον όχι μεμονωμένα, αλλά, σε συμφωνία και με τους ξένους εκδοτικούς (συμβόλαια), σχεδόν το σύνολο του έργου τους. Ενδεικτικά, αναφέρονται εδώ τα έργα των Τζόναθαν Κόου, Ζωρζ Σιμενόν και πολλών άλλων.

- Επίσης, η εκδοτική παραγωγή στηρίζεται πλέον σημαντικά σε δύο ενισχυτικούς παράγοντες: πρώτον, στη στήριξη (επιχορήγηση) των μεταφράσεων από ξένα μορφωτικά ιδρύματα ή φορείς (Γαλλικό Ινστιτούτο, Ινστιτούτο Γκαίτε κ.ά.), η οποία εξασφαλίζει μία σημαντική μείωση του συνολικού κόστους έκδοσης, αλλά και τη μεταφραστική αμοιβή, και δεύτερον, από το γεγονός, ότι αρκετά έργα που μεταφράζονται στην Ελλάδα συνοδεύονται από διεθνή βραβεία (Booker Prize, Goncourt κ.ά.), ως «προωθητική ενέργεια» και «πιστοποίηση».

- Αν και σε εποχές «απομάγευσης» και «άυλης ανάγνωσης» είναι εξαιρετικά θετικό το γεγονός, ότι η μετάφραση της ξένης Ποίησης δεν έχει περιέλθει σε «παρακμή», ούτε από τους εκδοτικούς οίκους ούτε και από το εγχώριο (έστω μειοψηφικό) αναγνωστικό κοινό, με κίνδυνο τον πλήρη αφανισμό της. Παραφράζοντας τον Χαίλντερλιν, ειδικά «σε μικρόψυχους καιρούς χρειαζόμαστε την Ποίηση». Εξαιρετικά ενθαρρυντική προς την κατεύθυνση αυτή είναι και η σειρά ανθολογιών ξένης ποίησης (δίγλωσσες) και δη από «μικρότερες γλώσσες». Θα πρέπει επί πλέον να σημειωθεί το αδιαμφισβήτητο γεγονός της πλήρους ένταξης της αστυνομικής λογοτεχνίας και της αναγνώρισής της ως ισότιμης στο ευρύτερο λογοτεχνικό corpus. Αυτό συνεπάγεται, με την εκδοτική «έκρηξη» που εκδηλώθηκε τα τελευταία χρόνια (Nordic Noir, δλδ. κυρίως το σκανδιναβικό «αστυνομικό»), και την αντίστοιχη μεταφραστική «στροφή» των Ελλήνων εκδοτών στο είδος αυτό γενικότερα (αστυνομικά, θρίλλερ κτλ), γεγονός που αποτυπώνεται και στους σχετικούς καταλόγους (ενδεικτικά, Άγκαθα Κρίστυ, Ζωρζ Σιμενόν, Γιου Νέσμπο κ.ά.).

Ανάλογη θέση, εξ ίσου σημαντική, κατέχουν και οι τίτλοι στο πεδίο της non fiction, που πλέον συμπεριλαμβάνει πέραν των κλασσικών τομέων (Φιλοσοφία, Ιστορία) και βιβλία στον τομέα των πολιτισμικών σπουδών, «αυτομόρφωσης», εκλαϊκευμένης επιστήμης (popular science) κλπ., με αυξητικές τάσεις. Αρκετοί εκδοτικοί οίκοι στην Ελλάδα «ειδικεύονται» σε αυτόν τομέα, με στόχο κυρίως ένα μέρος της παραγωγής να ενταχθεί στα «πανεπιστημιακά βιβλία».

- Τέλος, στο πεδίο των μεταφράσεων από την Ελληνική γλώσσα προς ξένες γλώσσες θα πρέπει, κατά την προσωπική γνώμη του γράφοντος, να σχεδιαστεί εκ νέου μία δυναμική «πολιτική μετάφρασης», που θα υπερβαίνει κατά πολύ τις μέχρι πρότινος συμβάσεις που επικαθόριζαν επί χρόνια αυτή τη δραστηριότητα. Αυτό συνεπάγεται όχι μόνο μια «κεντρική πολιτική» εκ μέρους του Ελληνικού κράτους, αλλά και με την επανενεργοποίηση του προγράμματος FRASIS ή κάποιου άλλου σχετικού προγράμματος με ευρωπαϊκή ενίσχυση. Γεγονός πάντως παραμένει, ότι οι περισσότερες επιλογές ως προς το «τι θα μεταφραστεί» προέρχονται από τις προσωπικές επιλογές των εκδοτών ή κάποιων μεταφραστών τους. Αυτό οφείλεται στο γεγονός, ότι η πλειονότητα των εκδοτικών οίκων στην Ελλάδα είναι συνήθως μονοπρόσωπες εταιρίες και όχι εκδοτικά συγκροτήματα, με διαρθρωμένο καταμερισμό εργασίας, όπως συμβαίνει στο εξωτερικό (τμήματα editors και readers).

Η εικόνα που διαθέτουμε, αν και όχι πλήρης, μας οδηγεί πάντως στο συμπέρασμα, ότι το επίπεδο της μεταφραστικής ποιότητας στην Ελλάδα έχει σημαντικά βελτιωθεί, σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις είναι ισότιμο με την ξένη μεταφραστική παραγωγή.

Κωνσταντίνος Μπούρας, Μέλος Επιτροπής

Η βιβλιοπαραγωγή του έτους 2019 στρέφεται πρώτον στους κλασικούς, δεύτερον στα άπαντα συγγραφέων και τρίτον σε ελαφρά (κυρίως αστυνομικού τύπου) αναγνώσματα, ευανάγνωστα και με μεγάλη λαϊκή απήχηση, με τις προδιαγραφές να γίνουν ευπώλητα. Ήδη από το 2019, πριν δηλαδή χτυπήσει η πανδημία στη χώρα μας, αυξήθηκαν οι αναζητήσεις βιβλίων από το Διαδίκτυο και οι ηλεκτρονικές αγορές τίτλων, γεγονός που ευνόησε μεταξύ άλλων και τις δίγλωσσες ή πολύγλωσσες εκδόσεις, αφού έτσι καταργούνται τα σύνορα και πολλαπλασιάζεται ο αριθμός των εν δυνάμει αναγνωστών. Το κοινό πια είναι παγκοσμιοποιημένο και η έννοια «βιβλιοπωλείο» διευρύνεται.

Όσο για την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, η ανάγκη της αντιπαραβολής μεταφράσματος και πρωτοτύπου οδηγεί σε δίγλωσσες ή ακόμα και σε τρίγλωσσες εκδόσεις! Οπωσδήποτε η αμφισβήτηση της χρησιμότητας των αρχαίων ελληνικών σήμερα και της υποβάθμισης των Κοινωνικών Επιστημών σε διεθνές επίπεδο δεν φαίνεται να αγγίζει (ακόμη) την Ελλάδα, όπου η αρχαιογνωσία, η αρχαιομάθεια και η Κλασική Παιδεία οδηγούν σε μορφωτική και κοινωνική αναβάθμιση. Κάποιοι από τους (σχετικά) νέους Έλληνες και αλλοδαπούς συγγραφείς βλέπουν τα έργα τους να μεταφράζονται, όμως το κοινό δεν φαίνεται τόσο πρόθυμο να τους ακολουθήσει, τουλάχιστον όχι μαζικά. Αυτό είναι μια γενικότερη στάση του «star system» στο Χρηματιστήριο της Τέχνης. Ισχύει γενικώς και στο Θέατρο. Κύριο μέλημα της Πολιτείας είναι κατά τη γνώμη μου να ενισχύσει, να προτάξει και να προβάλλει την σύγχρονη παραγωγή έργων Λόγου και Τέχνης, ή ακόμα και τη μεταφορά έργων Λόγου σε άλλες μορφές Τέχνης, υβριδικές ή μη, κάτι άλλωστε απολύτως θεμιτό στο πλαίσιο της μετανεωτερικής εποχής μας. Στον τομέα των Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων, η άποψη την οποία πρεσβεύω είναι να διακρίνονται και να επαινούνται συνεπείς κι αθόρυβοι εργάτες του Λόγου, με πολύχρονη υπηρεσία, αδιαμφισβήτητες σπουδές και πολύπλευρη μόρφωση, γιατί, ειδικά στον τομέα της Λογοτεχνικής Μετάφρασης με αξιώσεις απαιτείται πολυγλωσσία, ευρυμάθεια, ανοικτοί ορίζοντες, επάρκεια και ευελιξία στην άσκηση ενός τόσον απαιτητικού επαγγέλματος που είναι μάλλον λειτούργημα επιτρέποντας την επικοινωνία και το γεφύρωμα διαφορετικών πολιτισμών Η Ελλάδα διαθέτει ένα υψηλό δυναμικό καταρτισμένων μεταφραστών- «πολιτιστικών διπλωματών» όπως συνηθίζω να τους αποκαλώ, από και προς τη γλώσσα μας, επομένως ο στόχος είναι η διάδοση και η εξάπλωση της εργασίας τους, εντός κι εκτός –κυρίως εκτός– συνόρων. Όσο για τους «ξένους» μεταφραστές, Ελληνιστές ή μη, επαγγελματίες ή ερασιτέχνες είναι οι σύγχρονοι «Φιλέλληνες», οι φυσικοί μας σύμμαχοι στον διαρκή αγώνα να διαφυλάξουμε και να εξελίξουμε την γλώσσα και την πνευματική κληρονομιά μας. Αμφότεροι αλλοδαποί και Έλληνες μεταφραστές πρέπει να τιμώνται από την Πολιτεία και να αναγνωρίζονται απ’ όλους μας με ευγνωμοσύνη.

 

 Ερρίκος Σοφράς, Μέλος Επιτροπής

Αρκετά καλή χρονιά ως προς τη βιβλιοπαραγωγή. Κυκλοφόρησαν αξιόλογες και σημαντικές μεταφραστικές δοκιμές σε κλασικά αλλά και σε σύγχρονα έργα.

Σημειώνεται η ενθαρρυντική εμφάνιση καινούριων εκδοτικών οίκων με αξιοσημείωτη ποιότητα μεταφρασμένων βιβλίων. Είθε οι εκδοτικοί οίκοι να οργανώσουν ένα πιο συστηματικό εκδοτικό πρόγραμμα, ώστε να καλυφθούν κενά της μεταφρασμένης βιβλιογραφίας. Αυτό επιτυγχάνεται με τη δημιουργία σειρών που θα διευθύνονται από ικανούς επιμελητές. Π.χ. Σειρά αρχαίων κλασικών, που θα διευθύνεται από σημαντικό κλασικό φιλόλογο και μεταφραστή. Σειρά μεταφρασμένου δοκιμίου με υπεύθυνο ένα σημαντικό στοχαστή. Ας επισημανθεί η ανάγκη επανίδρυσης ενός φορέα κατάρτισης νέων επαγγελματιών της μετάφρασης, με σκοπό την ανάδειξη μιας νέας γενιάς μεταφραστών. Όσον αφορά τη μεταφρασμένη ελληνική λογοτεχνία σε ξένες γλώσσες αξιοσημείωτη είναι η συντονισμένη προσπάθεια μετάφρασης σημαντικών νεοελληνικών πεζογραφημάτων στα ρωσικά. Μακάρι να υπάρξει αντίστοιχη προσπάθεια και σε άλλες «ισχυρές γλώσσες», π.χ. στα κινεζικά ή στα ισπανικά. Τα μόνα ελληνικά ονόματα στα μεγάλα βιβλιοπωλεία των διεθνών πρωτευουσών παραμένουν ο Καβάφης, ο Καζαντζάκης και εσχάτως ο Μάρκαρης.

Με συντονισμένη εργασία, να μεταφραστούν και να αγαπηθούν από το διεθνές κοινό σημαντικοί σύγχρονοι μεταπολεμικοί ποιητές: π.χ. Σαχτούρης, Ασλάνογλου, Δημουλά, Χρονάς, Λαϊνά κ.ά. (αλλά και σύγχρονοι πεζογράφοι, δοκιμιογράφοι, θεατρικοί συγγραφείς).
Όσον αφορά τη μετάφραση έργων της αρχαίας γραμματείας στα νέα ελληνικά, το 2019 ήταν μια χρονιά με φτωχή σοδειά. Δεν υπήρξαν καθόλου τα έργα που συνδυάζουν λογοτεχνικές αρετές αλλά και φιλολογική επάρκεια. Να σημειωθεί πως ελάχιστοι εκδοτικοί οίκοι έχουν εντάξει τη μετάφραση των αρχαίων ελληνικών και λατινικών κλασικών κειμένων στο εκδοτικό τους πρόγραμμα.

 

Eυρυβιάδης Σοφός, Μέλος Επιτροπής

Μέσα από την ανάγνωση των βιβλίων που εκδόθηκαν κατά τη διάρκεια του 2019, από την Ισπανική, Καταλανική και Γαλικιανή γλώσσα, είναι ευκαιρία να δοθεί ένα στίγμα για την πορεία της λογοτεχνίας μέσα απ’ αυτές τις φωνές – γλώσσες. Μετά από την εξοικείωση του ελληνικού κοινού με την ιδέα μιας διαφορετικής «επίσημης» γλώσσας στην Ισπανία πέρα από τα Ισπανικά, ο λόγος για τα Καταλανικά και το Confiteor του Ζάουμε Καμπρέ του 2016, περάσαμε στην Πατρίδα του Φερνάντο Αραμπούρου του 2018. Παρόλο που το συγκεκριμένο βιβλίο ήταν γραμμένο στα Ισπανικά, οι συνεχείς αναφορές στη Χώρα των Βάσκων και τα Βασκικά ήταν πολύ σημαντικό βήμα για την περαιτέρω ανακάλυψη των γλωσσών της Ιβηρικής χερσονήσου. Το 2019 κυκλοφόρησε μια πολύ σημαντική «Ανθολογία Νέων Γαλικιανών Ποιητών» όπου και πάλι το ελληνικό κοινό έρχεται κοντά σε μια άλλη δίγλωσση περιοχή της Ιβηρικής, τη Γαλικία. Θεωρώ πολύ σημαντικό τόσο για το κοινό να εξοικειώνεται με αυτήν την πραγματικότητα της πολυγλωσσίας μιας χώρας όπως η Ισπανία, όσο και για τους Έλληνες εκδότες που μπόρεσαν να ανακαλύψουν κάτι πολύ ιδιαίτερο, όχι τόσο δημοφιλές και να το παρουσιάσουν στους Έλληνες αναγνώστες. Το 2019 ανάμεσα στα μεταφρασμένα από ξένη γλώσσα βιβλία που εκδόθηκαν στη χώρα μας, έγινε χώρος για ποίηση (Μαρία Αντόνια Μασανέτ), για νουάρ μυθιστορήματα (Ραφαέλ Τάζις), για διηγήματα από το 1881 (Πέδρο Αντόνιο ντε Αλαρκόν) και για εμβληματικά κείμενα που φέρουν τον τίτλο του κλασικού (Μιγκέλ Ντελίμπες). Δεν θα έπρεπε να αγνοήσουμε το γεγονός ότι ήρθαμε σε επαφή με βιβλία γραμμένα στα Ισπανικά της Αμερικής από συγγραφείς, της άλλης πλευράς του Ατλαντικού (Μάρκες, Αλιέντε, Εουδάβε, Φερράρι, Φονσέκα).

Σε σχέση με την τουρκική γλώσσα η διαπίστωση είναι ότι τα βιβλία που είχαμε στη διάθεσή μας για το έτος 2019 ήταν δείγματα εξαιρετικής γραφής, κλασικά κείμενα (Αχμέτ Χαμπντί Ταμπινάρ, Αχμέντ Ουμίτ, Σαμπαχατίν Αλί) στα οποία παλιότερα δεν είχαμε πρόσβαση. Θα έπρεπε να υπογραμμίσουμε το γεγονός ότι το ελληνικό κοινό έχει την πολυτέλεια να διαβάζει μεταφράσεις από μεταφραστές που γνωρίζουν την τούρκικη γλώσσα επαρκώς ώστε να αποδώσουν σωστά ιδιαίτερα και χαρακτηριστικά σημεία των κειμένων.

Είναι ουσιαστική η δυνατότητα που έχουμε στη χώρα μας, να μπορούμε να ερχόμαστε σε επαφή με συγγραφείς από διαφορετικές πραγματικότητες, διαβάζοντας μεταφράσεις εξαιρετικού επιπέδου κατά γενική ομολογία. Σε αρκετές περιπτώσεις ο μεταφραστής επιλέγει να διαθέσει πρόσθετο υλικό με σκοπό να κατατοπίσει και να προσανατολίσει τον αναγνώστη. Είναι επίσης ιδιαίτερα σημαντικό το γεγονός ότι οι μεταφραστές σε δύσκολα σημεία επεξηγούν με σημειώσεις, δίνοντας πρωτόγνωρη δυναμική στη μετάφραση. Αυτή η τακτική δεν είναι συχνή σε άλλες χώρες.

Το 2019 ήταν ένας χρόνος νέων προτάσεων, ανακάλυψης νέων διαδρομών και λογοτεχνικών κόσμων μεταξύ Ελληνικών και Ισπανικών, Καταλανικών, Βασκικών, και Γαλικιανών. Η επαφή ανάμεσα σ’ αυτές τις γλώσσες είναι αρμονική. Η Τούρκικη γλώσσα και η νεότερή της λογοτεχνία αποτελεί ένα καινούργιο σύμπαν που είμαστε σε θέση να ανακαλύψουμε με εξαιρετικές μεταφράσεις.

 

Δημήτρης Φίλιας, Μέλος Επιτροπής

Στην κατηγορία λογοτεχνικού έργου ξένης γλώσσας σε ελληνική γλώσσα, η άποψή μου είναι πως το έτος 2019 ήταν σχετικά καλό μεταφραστικά. Εκδόθηκαν κάποια σημαντικά έργα σε μεταφράσεις ικανοποιητικές αφού, σε αυτές, είναι φανερή η μέριμνα να υπάρξει απόδοση με βάση το γράμμα και το πνεύμα του πρωτότυπου λογοτεχνικού κειμένου. Αν και έχω την αίσθηση ότι διανύουμε ένα μεταίχμιο στην παγκόσμια λογοτεχνία του αιώνα μας και οι γενικές παρατηρήσεις και διαπιστώσεις σχετικά με τάσεις, ρεύματα και σχολές πρέπει να διατυπώνονται με μεγάλη προσοχή, θα κατέθετα την εικόνα μιας καλής προσπάθειας, από τους ‘Έλληνες εκδότες, στην παρακολούθηση της λογοτεχνικής παραγωγής. Πρωτοτυπία, καινοτομία και υποθήκη για το μέλλον θα χαρακτήριζα το συνεχιζόμενο ενδιαφέρον για γνωριμία του Έλληνα αναγνώστη και με νέους συγγραφείς και μάλιστα συχνά προερχόμενους από τις λεγόμενες “μικρότερες” γλώσσες.

Σχετικά με την κατηγορία μετάφρασης έργου ελληνικής γλώσσας σε ξένη γλώσσα, έχω διαμορφώσει εικόνα μιας σχετικά πενιχρής παρουσίας της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό. Οι μεταφραστικές καταθέσεις που περιήλθαν σε γνώση μου ήταν ελάχιστες και, παρά την ποιότητά τους, η διαπίστωσή μου παραμένει ότι, σε μεγάλο ποσοστό, στη διάρκεια της συγκεκριμένης χρονιάς, υπήρξε, σε μεγάλο ποσοστό, συνέχιση μετάφρασης σε ξένη γλώσσα γνωστών Ελλήνων πεζογράφων & ποιητών ίσως μάλιστα και σε αναμεταφράσεις. Αν στο μέλλον θέλουμε να ελπίζουμε σε πιο παραγωγικές και μεταφραστικά ποιοτικές χρονιές, πρέπει ίσως να υπάρξει συστηματικότερη κρατική μέριμνα σε επίπεδο χρηματοδότησης μεταφράσεων και εκδόσεων από τη μια αλλά και αναφορές στο εξωτερικό, από ειδικούς, στη σημερινή συγγραφική ελληνική πραγματικότητα.