Σάββατο 30 Μαΐου 2015

Βιβλιοκριτική του Νίκου Κουρμουλή για το Μπορείς να φας λεμόνι και να μην ξινίσεις τα μούτρα σου; του Σέρζι Πάμιες

Μπορείς να φας λεμόνι και να μην ξινίσεις τα μούτρα σου; 
Διηγήματα, Εκδόσεις Πάπυρος, 2010
 


O Σέρζι Πάμιες ένας από τους δημιουργικότερους εκφραστές της σύγχρονης καταλανικής κουλτούρας, δεινός γλύπτης του μικρού διηγήματος, απλώνει τη μπουγάδα της «ανώνυμης» καθημερινότητας σε είκοσι γλυκόπικρα επεισόδια.
Η ικανότητα της δόμησης ενός κειμένου έγκειται στην αφαιρετική μεθοδολογία του γράφοντος. Ο συγγραφέας διαθέτει το σπάνιο χάρισμα της λακωνικότητας. Κάθε διήγημα μπορεί άνετα να τροφοδοτήσει  ή να ενταχθεί ως ιδέα για ένα μεγαλύτερο μυθιστόρημα. Με χειρουργική ακρίβεια ο Πάμιες τυλίγει τη πρόζα γύρω από τις δράσεις και τις πρωτοβουλίες  ηρώων που σχοινοβατούν πάνω σε ανισόπεδες διαβάσεις.
Ο λόγος σε πρώτο πρόσωπο δεν έχει διάθεση εξομολόγησης. Μοιάζει να παρατηρεί τα φοβικά συμπλέγματα του ανθρώπου. Συνειρμικές σκέψεις πηγάζουν από παραστάσεις βιωματικές, όπως και από επιθυμίες αταβιστικές. Χειμαρρώδης η αφήγηση αποκαλύπτει το ειδικό βάρος της αναγκαιότητας του εξιστορείν. Καλλιεργεί την εντύπωση πως ο καλύτερος σύμβουλος είναι να αφήσεις τους ήρωες να πλοηγηθούν από τα συμβάντα. Οι ιστορίες συναρμολογούνται στη ζώνη του εξώτερου ρεαλισμού και διαπνέονται από ένα διαβρωτικό χιούμορ.
Το ανθρώπινο είδος αντιμετωπίζεται πότε με γενναιοδωρία και πότε με ειρωνεία.  Κάπου ενδοβάλλεται ο οίκτος και λίγο πιο πέρα η αυτοπαρωδία. Αλλά το σημαντικότερο στοιχείο από όλα είναι πως η συγκεκριμένη συλλογή, απολαμβάνει την θεραπευτική ευεργεσία ενός ξορκιού. Οι χαρακτήρες γεννημένοι στο στρατόπεδο της απόρριψης, σπάνε τη περιχαράκωσή τους διασκεδάζοντας τις αναποδιές που συναντούν. Το παράλογο μετουσιώνεται σε απαρέγκλιτη κωμική σταθερά, που αφήνει το δράμα να μπαινοβγαίνει στον ιστό του με τη δροσιά μιας παγωμένης λεμονάδας.
Με πλούσια επαγγελματική δραστηριότητα που μοιράζεται σε εφημερίδες, ραδιόφωνο και τηλεόραση, ο Πάμιες (γεννημένος σε ένα υποβαθμισμένο προάστιο του Παρισιού, από Ισπανούς πολιτικούς πρόσφυγες) διοχετεύει σε ελάχιστο χρόνο τον απαιτούμενο τραγέλαφο που θα θρέψει τα μικρά κομψοτεχνήματά του: Η μυθοπλαστική διεργασία ως μέσο ύπνωσης, είναι ένα από τα καλύτερα χωρία του βιβλίου, αλλά δεν είναι το μόνο. Υπάρχει ο κατατρεγμός ενός υποχόνδριου συγγραφέα από μια νεόκοπη θαυμάστρια, η ολιγόλεπτη πορεία μιας σταγόνας προς το θάνατό της (ένα ευφάνταστο αραβούργημα λόγου), το άγγιγμα ενός ξεχασμένου δονητή αποκαλύπτει μυστικά θαμμένα μυστικά της συντρόφου, ένα αποτυχημένο πείραμα για τη δύναμη του προβλέψιμου, η συνάντηση με τον θάνατο, νευρώσεις εφήβων, τα φαντάσματα των πρώην, το τέλος μιας σχέσης.
Μια συμπτωματική τοιχογραφία γεγονότων που διαδραματίζονται πίσω από τη πλάτη του τυχαίου. Η αστάθεια χαρακτηρίζει τις περιοχές εκείνες που νομίζουμε πως τις ξέρουμε και εκ πρώτης όψεως τις έχουμε εξερευνήσει.  Η πορεία δεν είναι ευθεία. Αλλάζει ρότα δίχως πυξίδα. Επειδή ο Πάμιες είναι ικανός καπετάνιος, το καράβι δεν ξεστρατίζει από το στόχο του που δεν είναι άλλος από το μειδίαμα του αναγνώστη. Τώρα αυτή η σύσπαση των χειλιών μπορεί να συμβαίνει λόγω της ξινίλας που αφήνει το λεμόνι ή της ευφροσύνης που αφήνει το άρωμα του λεμονανθού.
Απαραίτητη προϋπόθεση για όλα τα παραπάνω είναι η αμείλικτη γλώσσα του συγγραφέα, που η αμεσότητα της βρίθει από αιχμές. Όταν  μιλάμε ότι ο Πάμιες εκφράζεται δια μέσο του καθημερινού λόγου, δεν εννοούμε αντιγραφή μιας αγοραίας νατουραλιστικότητας. Η απροκάλυπτη δηκτικότητα του, αγκιστρώνεται στις κόγχες της σάτιρας, δίχως να μετατρέπεται σε χυδαία αντιγραφή κάποιας φολκλόρ αργκό ή λαϊκίστικων  σχημάτων. Η κάθε πρόταση λαξεύεται με υπομονή, επιμένοντας στην περιεκτικότητα, απορρίπτοντας οτιδήποτε θα κάνει το λάθος να περιφράζει. Η γοητεία του αναγνώσματος συνίσταται και σε έναν επίσης σημαντικό παράγοντα, που θα λέγαμε ότι είναι η εισαγωγή της πρώτης παραγράφου. 
Ο Σέρζι Πάμιες από την πρώτη λέξη κιόλας σε τραβά μέσα στο διήγημα. Σαν το νόμο της βαρύτητας το μάτι του αναγνώστη δεν λέει να ξεκολλήσει από τα δρώμενα, ανανεώνοντας το ενδιαφέρον του κάθε φορά που ξεκινά μια καινούργια ενότητα, δίχως να ξεπέφτει επουδενί στη δίνη της ανίας.
Για παράδειγμα εισαγωγές όπως: «Χρειάστηκε να πεθάνω για να μάθω αν με αγαπούσαν» ή «Σε αυτό το μέρος δίχως σκιές και ορίζοντα όλοι μιλάνε διαφορετικές γλώσσες αλλά παρ’ όλα αυτά συνεννοούνται», είναι από μόνες τους αφορμές για ένα ταξίδι που διαρκεί περισσότερο από ένα ελάχιστο διήγημα. Όσοι όμως μείνουν επιπόλαια στον όγκο του βιβλίου, θα πιστέψουν ότι μέσα σε λίγες ώρες θα το έχουν τελειώσει. Λάθος οικτρό. Το βιβλίο του Σέρζι Πάμιες φανερώνει το εύρος της τοπιογραφίας του, μετά από μερικές αναγνώσεις.
Το μεταφραστικό δίδυμο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος και Ευρυβιάδης Σοφός, μεταφέρουν κατευθείαν από τα καταλανικά. Ένα εγχείρημα οπωσδήποτε αξιοθαύμαστο και για την σπανιότητα των γλωσσικών ιδιωματισμών, αλλά και για την αποσαφήνιση των  αφηγηματικών  σπαζοκεφαλιών που τοποθετεί ο συγγραφέας στο διάβα του.

Στο ερώτημα του τίτλου «Μπορείς να φας λεμόνι και να μην ξινίσεις τα μούτρα σου;», ο Σέρζι Πάμιες απαντά θετικά διατηρώντας τις αμφιβολίες του ανάλογα με την οπτική γωνία του καθενός μας. Ένα κείμενο που σε ξεσηκώνει με την αγριάδα της γλυκύτητας του. Ρομαντικοί, αδέξιοι, κυνικοί, άτακτοι, παραμελημένοι χαρακτήρες στο κυνήγι της χειραφέτησής τους. Ένα βιβλίο ποταμός, που εκπλήσσει με την έντασή και την ευφυΐα του.

www.vakxikon.gr, τχ. 12, Δεκέμβριος 2010

Τρίτη 26 Μαΐου 2015

Cu4tro minicuentos / Τέσσερ4 μικροδιηγήματα (Herrero, Esteves, Berti, Masó Rahola)


El amigo del novio

El mejor amigo del novio rechazó ser el padrino de boda. En lugar de ello se ofreció para asumir el papel de fotógrafo oficial, en exclusiva, y argumentó que así tendría mayor libertad para cubrir todo el enlace en sus mínimos detalles, desde los prolegómenos hasta el banquete posterior. Por la mañana se plantó en casa de la novia y elaboró un minucioso reportaje de todos sus movimientos. No sin cierto recelo por parte de la familia, se quedó a solas con ella y -en la intimidad de su alcoba- se esmeró en captarla desde todos los ángulos posibles, incluyendo parte de su vistoso ajuar, provocando que al fin llegara tarde a la iglesia. También se empleó a fondo en los esponsales, y luego en el restaurante del hotel, convertido casi en una sombra de la feliz pareja. Los retrató comiendo, brindando, haciendo locuras en la pista de baile. Hasta llegó con ellos a la puerta de la suite nupcial, para no perderse el instante en que el hombre tomaba a su mujer en brazos. Luego siguió sacando fotos, como un poseso, durante el resto de la noche: encuadres oscuros, desenfocados, en los que no aparece nadie.

* Pedro Herrero (Badalona, 1953) escribe microrrelatos desde el 2006. Sus narraciones han aparecido en antologías como Velas al viento. Los microrrelatos de La nave de los locos, de Fernando Valls, y De antología. La logia del microrrelato, de Rosana Alonso y Manu Espada, así como en la de la revista Confluencia, de la Universidad Northern Colorado (Estados Unidos). Su primer libro de microrrelatos, Los días hábiles, permanece inédito

Πέδρο Ερέρο

Ο φίλος του γαμπρού

Ο καλύτερος φίλος του γαμπρού αρνήθηκε να γίνει κουμπάρος στο γάμο. Αντί γι’ αυτό προσφέρθηκε να αναλάβει το ρόλο του επίσημου φωτογράφου, κατ’ αποκλειστικότητα, με το επιχείρημα ότι έτσι θα είχε περισσότερη ελευθερία να καλύψει το γάμο ως την παραμικρή του λεπτομέρεια, από τα προεόρτια μέχρι τη δεξίωση μετά. Το πρωί εμφανίστηκε ξαφνικά στο σπίτι της νύφης και ετοίμασε ένα λεπτομερές ρεπορτάζ με όλες τις κινήσεις της. Παρά την καχυποψία εκ μέρους της οικογένειάς της, έμεινε μόνος μαζί της και, στην ιδιωτικότητα του υπνοδωματίου της, την απαθανάτισε με ζήλο από κάθε πιθανή γωνία, μαζί με κάποια από τα φανταχτερά προικιά της, προκαλώντας τελικά την καθυστερημένη άφιξή της στην εκκλησία. Επιπλέον, έδειξε υπερβάλλοντα ζήλο στην τελετή του γάμου και μετά στο εστιατόριο του ξενοδοχείου, σχεδόν είχε γίνει σκιά του ευτυχισμένου ζευγαριού. Τους φωτογράφισε να τρώνε, να τσουγκρίζουν τα ποτήρια τους, να κάνουν τρέλες στην πίστα του χορού. Μάλιστα πήγε μαζί τους μέχρι και την πόρτα της νυφικής σουίτας για να μην χάσει τη στιγμή που ο άντρας θα σήκωνε στα χέρια τη γυναίκα του. Ύστερα συνέχισε να βγάζει φωτογραφίες σαν δαιμονισμένος όλη την υπόλοιπη βραδιά: κάδρα σκοτεινά, ανεστίαστα, στα οποία δεν εμφανίζεται κανένας.

Ο Πέδρο Ερέρο (Μπανταλόνα, 1953) γράφει μικροδιηγήματα από το 2006. Οι  διηγήσεις του εμφανίστηκαν σε ανθολογίες όπως Velas al viento. Los microrrelatos de La nave de los locos, του Φερνάντο Βαλς, De antología. La logia del microrrelato, της Ροσάνα Αλόνσο και του Μάνου Εσπάδα, όπως και στο περιοδικό Confluencia, του Πανεπιστημίου του Βορείου Κολοράντο (ΗΠΑ). Το πρώτο του βιβλίο με μικροδιηγήματα, Los días hábiles, παραμένει ανέκδοτο.

>.<>.<>.<


La ausencia

Me dice que yo siempre tengo seis años porque es la edad en la que morí. No sabe que sólo existo porque ella me convoca cada noche, agarrada a la foto de un niño. Yo la visito para que sus lágrimas tengan nombre. Nunca le diré que no soy su muerto. Sé que me necesita más que mi propia familia, cuatro casas a la izquierda.

Araceli Esteves (Barcelona, 1960) se diplomó en la EUTI de la Universidad Autónoma de Barcelona, especializándose en inglés y ruso. Sus microrrelatos han aparecido en diversas antologías y revistas culturales. En el 2013 publicó su primer libro Fisuras en el aire

ΑΡΑΘΕΛΙ ΕΣΤΕΒΕΣ

Η απουσία

Μου λέει πως είμαι πάντα έξι χρονών γιατί είναι η ηλικία που πέθανα. Δεν ξέρει ότι υπάρχω μόνο και μόνο επειδή εκείνη με καλεί κάθε νύχτα, κρατώντας σφιχτά τη φωτογραφία ενός παιδιού. Εγώ την επισκέπτομαι για να ’χουν τα δάκρυά της όνομα. Ποτέ δεν θα της πω ότι δεν είμαι ο νεκρός της. Ξέρω πως με χρειάζεται περισσότερο από την ίδια μου την οικογένεια, τέσσερα σπίτια πιο κάτω στα αριστερά.

Η Αραθέλι Εστέβες (Βαρκελώνη, 1960) σπούδασε Μετάφραση και Διερμηνεία στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης, με γλώσσες εργασίας τα αγγλικά και τα ρωσικά. Τα μικροδιηγήματά της έχουν συμπεριληφθεί σε διάφορες ανθολογίες και πολιτιστικά περιοδικά. Το 2013 εξέδωσε το πρώτο της βιβλίο, Fisuras en el aire. 

>.<>.<>.<


Tiro en la nuca

La silenciosa práctica del tiro en la nuca tiene, por supuesto, leyes rigurosas. Su territorio son los autobuses ciudadanos. El matador debe escoger un hombre para nunca moverse del asiento a sus espaldas. Solo una cadena de casualidades hace posible la así llamada «situación de disparo», que ocurre cuando el matador queda sentado tras el último viajante. Los chóferes son cómplices, fingen que nada ven, pero en el fondo admiran el olfato de los matadores para adivinar quién será el último que querrá descender. Raramente se oye el fatídico disparo: son demasiadas las casualidades requeridas. Por eso es que bajamos tantas veces vivos del transporte público.

Εduardo Berti (Buenos Aires, 1964) escritor y periodista argentino, hijo de un padre rumano emigrado a Argentina durante la Segunda Guerra Mundial. Sus últimos libros, que continúan afianzando su prestigio internacional, son La sombra del púgil (novela, 2008), Lo inolvidable (cuentos, 2010) y El país imaginado (novela, 2011).

ΕΔΟΥΑΡΔΟ ΜΠΕΡΤΙ

Πυροβολισμός στον αυχένα

Η αθόρυβη εξάσκηση στον πυροβολισμό στον αυχένα έχει, αναμφίβολα, αυστηρούς κανόνες. Το πεδίο δράσης της είναι τα αστικά λεωφορεία. Ο εκτελεστής πρέπει να επιλέξει έναν άνθρωπο και να μην μετακινηθεί επ’ ουδενί από τη θέση πίσω του. Μόνο μια σειρά από συγκυρίες καθιστά δυνατή την επονομαζόμενη «κατάσταση βολής», που λαμβάνει χώρα όταν τελικά ο εκτελεστής βρίσκεται καθήμενος πίσω από τον τελευταίο ταξιδιώτη. Οι οδηγοί είναι συνένοχοι, προσποιούνται ότι δεν βλέπουν τίποτα, αλλά κατά βάθος θαυμάζουν το ένστικτο των εκτελεστών να μαντεύουν ποιος θα είναι ο τελευταίος που θα θελήσει να κατέβει. Σπάνια ακούγεται ο μοιραίος πυροβολισμός: είναι υπερβολικά πολλές οι συμπτώσεις που απαιτούνται. Γι’ αυτό κατεβαίνουμε τόσες φορές ζωντανοί από τα μέσα μαζικής μεταφοράς.

Ο Εδουάρδο Μπέρτι (Μπουένος Άιρες, 1964) είναι αργεντινός συγγραφέας και δημοσιογράφος, γιος Ρουμάνου που μετανάστευσε στην Αργεντινή κατά το Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα τελευταία βιβλία του, που συνεχίζουν να εδραιώνουν τη διεθνή του φήμη, είναι La sombra del púgil (μυθιστόρημα, 2008), Lo inolvidable (διηγήματα, 2010) και El país imaginado (μυθιστόρημα, 2011).

>.<>.<>.<


A buenas horas

El arcángel sobrevuela el pueblo y, con un suntuoso batir de alas, aterriza delante de la casa del carpintero.
–Debo hacer un anuncio importante –dice cuando José, el carpintero, abre la puerta.
–Usted dirá.
Es un taller oscuro, pero la luz que irradia el arcángel le permite vislumbrar las herramientas dispersas; el suelo está tapizado de serrín y virutas; en un rincón, María, la esposa del carpintero, amamanta un bebé.
–Usted dirá –repite José.

* Jordi Masó Rahola (Granollers, 1967) es pianista. Ha publicado más de cincuenta discos y tres libros: Els reptes de Vladimir (Bubok,
2010), Catàleg de monstres (Marcòlic, 2012) y Les mil i una (ARC-Lo Càntich, 2014). Desde 2010 gestiona el blog La bona confitura, dedicado al microrrelato en catalán.

ΖΟΡΝΤΙ ΜΑΣΟ ΡΑΟΛΑ

Κατόπιν εορτής

Ο αρχάγγελος πετάει πάνω από το χωριό και με ένα μεγαλοπρεπές χτύπημα των φτερών του, προσγειώνεται μπροστά στο σπίτι του ξυλουργού.
«Έχω να κάνω μια σημαντική αναγγελία», λέει όταν ο Ιωσήφ, ο ξυλουργός, ανοίγει την πόρτα.
«Σας ακούω…»
Είναι ένα σκοτεινό εργαστήριο, όμως το φως που εκπέμπει ο αρχάγγελος του επιτρέπει να διακρίνει τα διάσπαρτα εργαλεία· το πάτωμα είναι καλυμμένο με πριονίδια και ροκανίδια· σε μια γωνιά η Μαρία, η σύζυγος του ξυλουργού, θηλάζει ένα μωρό.
«Σας ακούω…», επαναλαμβάνει ο Ιωσήφ.

Ο Ζόρντι Μασό Ραόλα (Γκρανογέρς, 1967) είναι πιανίστας. Έχει κυκλοφορήσει περισσότερους από πενήντα δίσκους και τρία βιβλία: Els reptes de Vladimir (Bubok, 2010), Catàleg de monstres (Marcòlic, 2012) και Les mil i una (ARC-Lo Càntich, 2014). Από το 2010 διαχειρίζεται το blog «La bona confitura», αφιερωμένο στα διηγήματα στην καταλανική γλώσσα.


La traducción colectiva es producto del taller de Traducción Literaria del español al griego y del griego al español organizado por Κωνσταντίνος Παλαιολόγος y Enrique Íñiguez Rodríguez bajo la égida del Departamento de Lengua y Filología Italianas de la Universidad Aristóteles de Salónica en colaboración con la Unión Hispanohelena de Lengua y Cultura que se realizó en Salónica del 22 abril al 20 de mayo de 2015. Participaron los estudiantes: Sandra Armero, Juana Barrios, Χρίστος Βασιλειάδης, Marisol Fuentes, Αικατερίνη Ιορδανοπούλου, Ζωή Καραγιώργου, Αλεξάνδρα Κουρκουμέλη, Gabriela Larrieux, Ματθίλδη Σιμχά, Εύα Τοπάλογλου.


Παρασκευή 22 Μαΐου 2015

Συλλογική λογοτεχνική μετάφραση και αυθεντία του ποιητή. Ένα μεικτό μοντέλο διδακτικής της μετάφρασης και επιμόρφωσης μεταφραστών, του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου


1. ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Ως «συλλογική μετάφραση» εννοούμε, στο παρόν κείμενο, τη μετάφραση κατά την οποία, τόσο στο στάδιο μεταφοράς από τη γλώσσα-πηγή στη γλώσσα-στόχο, όσο και σε εκείνο της επιμέλειας συμμετέχουν, εργαζόμενοι από κοινού και στα δύο στάδια ή σε ένα από αυτά, δύο ή περισσότεροι μεταφραστές ή/και επιμελητές. Η συλλογική μετάφραση δεν είναι «καρπός» της εποχής μας. Παρά την περίφημη μοναξιά του μεταφραστή κατά την άσκηση της εργασίας του, υπάρχουν πολυάριθμα παραδείγματα συλλογικών μεταφράσεων, με πιο διάσημο, ίσως, εκείνο της μετάφρασης της Παλαιάς Διαθήκης από εβδομήντα δύο ιουδαίους λογίους (3ος αιώνας π.Χ.), μετάφραση που έμεινε γνωστή στην Ιστορία ως η μετάφραση των Εβδομήκοντα (Ο´). Οι μεταφραστές εργάστηκαν ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο αλλά, σύμφωνα με το μύθο,  η σύγκριση των τελικών μεταφρασμάτων έδειξε ότι, ως εκ θαύματος, όλες οι μεταφράσεις συνέπιπταν απολύτως. Πιο κοντά στην εποχή μας, στα μέσα του 20ού αιώνα και πιο συγκεκριμένα τη δεκαετία του ’40, είχαμε την ιστορική μετάφραση στα γαλλικά του Finnegans Wake από εννεαμελή ομάδα μεταφραστών με επικεφαλής τον ίδιο τον Τζέιμς Τζόυς (και τη συμμετοχή, μεταξύ άλλων, του Σάμουελ Μπέκετ και του Φιλίπ Σουπώ). Δεδομένου ότι η τελευταία αυτή εμπειρία έλαβε χώρα σε μια εποχή που δεν πίστευε και τόσο πολύ στα θαύματα, η εν λόγω συλλογική μετάφραση καταγράφεται στη διεθνή βιβλιογραφία περισσότερο για τις έντονες διαμάχες ανάμεσα στα μέλη της μεταφραστικής ομάδας παρά για την ομοφωνία τους κατά τη διάρκεια της διαμόρφωσης του τελικού μεταφράσματος.
Γεγονός είναι ότι η πρακτική της συλλογικής μετάφρασης, η οποία μέχρι πριν μερικές δεκαετίες ήταν ένας περιορισμένης έκτασης εγχείρημα, κερδίζει τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερο έδαφος στο χώρο της λογοτεχνικής μετάφρασης ως διαλεκτικό αποτέλεσμα των πολλαπλών «αναγνώσεων» και ερμηνειών του προς μετάφραση κειμένου από πολλά υποκείμενα. Ιδού ορισμένα παραδείγματα από τον ελληνικό χώρο: Σύντομες και παράξενες ιστορίες των Χόρχε Λουίς Μπόρχες και Αδόλφο Μπιόι Κασάρες σε μετάφραση Δημήτρη Καλοκύρη και Αχιλλέα Κυριακίδη (Εκδόσεις Ύψιλον, 1988), Ο αφρός των ημερών του Μπορίς Βιάν σε μετάφραση Μαρίνας Λεοντάρη και Μαρίας Παπαδήμα (Εκδόσεις Νεφέλη, 2013), Ιστορία μιας σκάλας του Αντόνιο Μπουέρο Βαγέχο σε μετάφραση Χρυσούλας Κλήμη, Κωνσταντίνου Παλαιολόγου και Ματθίλδης Σιμχά (Εκδόσεις Μιχάλη Σιδέρη, 2014) κ.ά.  Ή, για να αναφερθούμε μόνο σε δύο ανάλογα παραδείγματα από το εξωτερικό, το 1990 είχαμε τη μετάφραση στα ολλανδικά της Κίτρινης βροχής του Ισπανού Χούλιο Γιαμαθάρες από μια κολεκτίβα μεταφραστριών υπό την επωνυμία Saltimbanqui (De gele regen, Εκδόσεις Fragment), ενώ το 2011 μεταφράστηκαν στα ισπανικά οι Ακυβέρνητες πολιτείες του Στρατή Τσίρκα από τους Vicente Fernández González, Leandro García Ramírez, María López Villalba και Ιωάννα Νικολαΐδου (Ciudades a la deriva, Εκδόσεις Cátedra), μετάφραση που κέρδισε το ελληνικό Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης το 2013.
Επανερχόμενοι στη σύγχρονη ελληνική εκδοτική πραγματικότητα, παρατηρούμε ότι ένας σημαντικός αριθμός συλλογικών λογοτεχνικών μεταφράσεων αποτελεί αποτέλεσμα εκπαιδευτικής διαδικασίας για την κατάρτιση ή επιμόρφωση μεταφραστών. Μια τέτοια περίπτωση συνιστούν οι ομαδικές μεταφράσεις που έχουν γίνει υπό την επίβλεψη καθηγητριών και καθηγητών στο πλαίσιο του Διαπανεπιστημιακού Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Μετάφραση – Μεταφρασεολογία» του Πανεπιστημίου Αθηνών· χαρακτηριστικά αναφέρουμε το Μπάρτλεμπυ και Σια του Ενρίκε Βίλα-Μάτας (Εκδόσεις Καστανιώτης, 2002) υπό την επίβλεψη της Αγγελικής Αλεξοπούλου· την ανθολογία του βελγικού γαλλόφωνου διηγήματος Το κλειδί των ονείρων (Εκδόσεις Περίπλους, 2003) ή το Σαραζίν. Το άγνωστο αριστούργημα του Ονορέ ντε Μπαλζάκ (Εκδόσεις Ύψιλον, 2007) υπό το συντονισμό της Μαρίας Παπαδήμα· τις Επιστολές για τον Σεζάν του Ράινερ Μαρία Ρίλκε (Εκδόσεις Σοκόλη, 2004) ή τη συλλογή διηγημάτων του Φρίντριχ Σίλερ Εγκληματίας για τη χαμένη του τιμή (Εκδόσεις Πάπυρος, 2014) υπό την ευθύνη της Αναστασίας Αντωνοπούλου· την ανθολογία διηγημάτων Στη μέση του πουθενά του Χούλιο Γιαμαθάρες (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2007) ή τη νουβέλα Η γοργόνα της Εμίλια Πάρδο Μπαθάν (Εκδόσεις Πάπυρος, 2010) με συντονιστή τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο κ.ά.
Άλλος «πυρήνας» έκδοσης ομαδικών λογοτεχνικών μεταφράσεων είναι τα εργαστήρια λογοτεχνικής μετάφρασης του Κέντρου Ισπανικής, Πορτογαλικής και Καταλανικής γλώσσας Abanico. Ας δούμε τέσσερα βιβλία που «βγήκαν» μέσα από τα προαναφερθέντα εργαστήρια: Ο Αλφανουί, του Ραφαέλ Σάντσεθ Φερλόσιο (Εκδόσεις Λαγουδέρα, 2007), σε μετάφραση Στέλλας Δούκα, Κλεοπάτρας Ελαιοτριβιάρη, Δάειρας Ζιούβα, Ζίνας Κουφοπούλου, Βαρβάρας Κυριακοπούλου και Νίκου Πρατσίνη, που είχε την επιμέλεια του όλου εγχειρήματος (Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης ισπανόφωνου έργου ΕΚΕΜΕΛ, 2008), τα Ποιήματα του Πορτογάλου Ζουζέ Λουίς Πεϊσότου (σε επιμέλεια επίσης Νίκου Πρατσίνη, Εκδόσεις Γαβριηλίδη, 2013) και οι ανθολογίες ισπανόφωνου μικροδιηγήματος Mini71cuentos και Βγάλε ένα φύλλο… (σε επιμέλεια Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, Εκδόσεις Μιχάλη Σιδέρη, 2012 και 2014 αντίστοιχα).  
Η συλλογική λογοτεχνική μετάφραση, είτε αυτή γίνεται στο πλαίσιο συνεργασίας επαγγελματιών μεταφραστών είτε στο πλαίσιο κάποιας εκπαιδευτικής διαδικασίας, επιτρέπει την εκμετάλλευση των πλεονεκτημάτων και του πλούτου των πολλαπλών ερμηνειών που προκύπτουν από την «πολυφωνική ανάγνωση» των λογοτεχνικών κειμένων με σκοπό τη δημιουργία της βέλτιστης εκδοχής στη γλώσσα-στόχος. Επιπλέον, οι δουλειές αυτές είναι λιγότερο ευάλωτες σε ακραίες λύσεις, καρπούς της δημιουργικής φαντασίας επίδοξων συγγραφέων (ή, ακόμα χειρότερα, αποτυχημένων συγγραφέων) που συγχέουν τη μεταφραστική αναδημιουργία με την πρωτότυπη δημιουργία. Πλην όμως, οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι στην περίπτωση των εργαστηρίων μετάφρασης υπάρχει μια αχίλλειος πτέρνα που δεν είναι άλλη από την παρουσία ενός δασκάλου, η εξουσία του οποίου συχνά αποτρέπει τους σπουδαστές από το να εκφράσουν, κατά τρόπο ανεμπόδιστο, τη μεταφραστική τους δημιουργικότητα. Η τελική εκδοχή στη γλώσσα-στόχος των κειμένων που εξετάζονται σε ένα εργαστήριο μετάφρασης είναι, ομολογουμένως, σε μεγάλο βαθμό επηρεασμένη από την «αυθεντία» του διδάσκοντος.
Θα ήταν χρήσιμος, ως εκ τούτου, μέσα στο εργαστήριο, ένας άλλος παράγοντας, ει δυνατόν «αμερόληπτος», ικανός να αντισταθμίσει (ή και να εκμηδενίσει) τη διδασκαλική αυθεντία: ο συγγραφέας του έργου το οποίο μεταφράζεται, για παράδειγμα. Παρά την αιτιολογημένη καχυποψία από την πλευρά της θεωρίας της υποδοχής των κειμένων σχετικά με την εγκυρότητα της intentio auctoris ως προνομιούχου ερμηνείας που κατέχει τα κλειδιά του κειμένου, ο συγγραφέας δεν παύει να είναι μια «αρχή» που μπορεί να θέσει όρια σε ακατάλληλες ή αυθαίρετες ερμηνείες του έργου του και να δώσει στους μεταφραστές του βασικές πληροφορίες για να αποκρυπτογραφήσουν την intentio operis.
Με αυτό το σκεπτικό, από το 2010, με αφορμή εργαστήρια λογοτεχνικής μετάφρασης που έχουμε οργανώσει σε συνεργασία με τον μεταφραστή Νίκο Πρατσίνη –είτε στο πλαίσιο του ετήσιου Festival LEA (Literatura en Atenas) είτε ως προσκεκλημένοι από το Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας ή το Abanico– με την παρουσία των συγγραφέων [του ισπανομεξικανού ποιητή Τομάς Σεγκόβια το 2010 στο πλαίσιο του 2ου Festival LEA, του ισπανού ποιητή Χουάν Βιθέντε Πικέρας το 2011 στο Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας, του αργεντινού ποιητή Κάρλος Βιτάλε το 2012 επίσης στο Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας και του μεξικανού ποιητή Φρανσίσκο Σεγκόβια στο Abanico το 2013, ενώ επίκειται εργαστήριο με την παρουσία του διηγηματογράφου από τον Ισημερινό Αμπντόν Ουμπίδια στο πλαίσιο του 7ου Festival LEA τον Ιούνιο του 2015], προσπαθούμε, με διαφορετικές κάθε φορά μεθόδους και προσεγγίσεις, να διερευνήσουμε το ρόλο που διαδραματίζει η παρουσία του δημιουργού σε ένα εργαστήριο λογοτεχνικής μετάφρασης και την επίδραση που ασκεί στη διαμόρφωση του τελικού μεταφραστικού αποτελέσματος.

2. ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ

Στο ερευνητικό περιβάλλον που περιγράψαμε προηγουμένως, το εργαστήριο που καταπιάστηκε με τη μετάφραση έργων του κολομβιανού συγγραφέα William Ospina [Γουίλιαμ Οσπίνα] παρουσιάζει δύο ιδιαιτερότητες: 1) Οργανώθηκε και συντονίστηκε από ένα άτομο. 2) Περιλάμβανε δύο φάσεις: μία πρώτη δίχως την παρουσία του δημιουργού στο εργαστήριο και μία δεύτερη με εκείνον παρόντα. Ας περάσουμε, όμως, να δούμε αναλυτικά την όλη διαδικασία οργάνωσης και διεξαγωγής του εν λόγω εργαστηρίου λογοτεχνικής μετάφρασης. Ο Γουίλιαμ Οσπίνα (1954) είναι κολομβιανός ποιητής, δοκιμιογράφος και μυθιστοριογράφος. Έχει εκδώσει τις ποιητικές συλλογές [Hilo de Arena (1986), La luna del Dragón (1992), El país del Viento (1992), ¿Con quién habla Virginia caminando hacia el agua? (1995), África (1999), Más allá de la aurora y del Ganges υπό έκδοση. Το 2004 συγκέντρωσε όλο το έως τότε ποιητικό του έργο στον τόμο Poesía 1974-2004], δοκίμια [Aurelio Arturo (1991), Es tarde para el Hombre (1994), Esos extraños prófugos de Occidente (1994), Los dones y los méritos (1995), Un álgebra embrujada (1995), ¿Dónde está la Franja Amarilla? (1997), Las auroras de sangre (1999), Los nuevos centros de la esfera (2001), La decadencia de los dragones (2002), La herida en la piel de la Diosa (2003), La escuela de la noche (2007), En busca de Bolívar (2010), La lámpara maravillosa (2012), Pa que se acabe la vaina (2013)], μυθιστορήματα [Ursúa (2005), το πρώτο μέρος τις τριλογίας με θέμα τα πρώτα ταξίδια των Ευρωπαίων στον Αμαζόνιο, με το οποίο απέσπασε το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας τις Κολομβίας και το Βραβείο καλύτερου βιβλίου μυθοπλασίας το 2006. Το 2009 το δεύτερο μέρος τις τριλογίας, El país de la canela, απέσπασε το Διεθνές Βραβείο Μυθιστορήματος Rómulo Gallegos. Το 2012 εκδόθηκε το τρίτο μέρος τις τριλογίας, La serpiente sin ojos. Με τις εκδόσεις Villegas Editores εξέδωσε τα δοκίμια América Mestiza και Érase una vez Colombia] και το θεατρικό έργο Bolívar, fragmentos de un sueño (2010).
Το 2014, ο Γουίλιαμ Οσπίνα προσκλήθηκε από την Πρεσβεία της Κολομβίας στην Αθήνα να επισκεφτεί τη χώρα μας στο πλαίσιο του 6ου Festival LEA (Ιούνιος 2014). Μόλις πληροφορηθήκαμε την είδηση του ταξιδιού του στην Ελλάδα, ήρθαμε σε επαφή με τους διοργανωτές του Φεστιβάλ και συμφωνήσαμε για την τέλεση ενός εργαστηρίου με σκοπό τη μετάφραση στα ελληνικά μικροδιηγημάτων του συγγραφέα. Το εργαστήριο θα είχε, όπως προείπαμε, συνολική διάρκεια δέκα [10] ωρών, ήτοι πέντε [5] δίωρων μαθημάτων, και θα ξεκινούσε το Μάιο του 2014. Κατά τα πρώτα τέσσερα [4] μαθήματα, οι σπουδαστές του εργαστηρίου και ο διδάσκων θα εργάζονταν από κοινού προκειμένου να καταλήξουν σε μια πρώτη κοινή εκδοχή, ενώ στο πέμπτο μάθημα θα γινόταν συνολική επιμέλεια των μεταφρασμάτων με την παρουσία (και ενεργό συμμετοχή) του συγγραφέα.  Ο στόχος μας ήταν διπλός: εν πρώτοις, να προβούμε σε μια αρχική μεταφραστική εργασία, στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού εργαστηρίου, και, σε δεύτερη φάση, έπειτα από τη συνεργασία μας με τον συγγραφέα, να αποτιμήσουμε τη συμβολή της αυθεντίας του ποιητή στο τελικό μετάφρασμα, συγκρίνοντας την ομαδική εκδοχή του τέταρτου μαθήματος (πριν τη συνάντησή μας με τον συγγραφέα) με εκείνη του τελευταίου μαθήματος (όταν είχε υπάρξει πλέον η άμεση επαφή με την intentio auctoris).
Αφού συμφωνήθηκε η τέλεση του εργαστηρίου (στις εγκαταστάσεις του Κέντρου Ισπανικής, Πορτογαλικής και Καταλανικής γλώσσας Abanico), προχωρήσαμε στην επιλογή των κειμένων που θα μεταφράζονταν στο εργαστήριο, επιλογή που έγινε από τον ίδιο τον συγγραφέα (ήτοι 10 μικροδιηγήματα, βλέπε Παράρτημα 1). Παράλληλα, από στις αρχές Απριλίου 2014, είχε ξεκινήσει η διαδικασία ενημέρωσης του κοινού και διαφήμισης του εργαστηρίου (το οποίο ήταν με δίδακτρα). Τελικά ενεγράφησαν δέκα (10) άτομα, όλα τους με άριστη γνώση της ελληνικής και της ισπανικής γλώσσας, τα κάτωθι: Αθανασία Ανδρομανέτσικου, Νεφέλη Βουτσινά, Έφη Γιατράκη, Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, Ξένια Κακάκη, Βαγγέλης Καμπούνιας, Θεώνη Κάμπρα, Ασπασία Καμπύλη, Μιχάλης Τσούτσιας, Σοφία Φερτάκη. Από αυτά τα δέκα άτομα, αριθμός ιδανικός για τέτοιου είδους εργαστήρια, τέσσερα (4) είχαν στο ενεργητικό τους αξιόλογο συγγραφικό και/ή μεταφραστικό έργο, τρία (3) είχαν λάβει μέρος σε εργαστήρια μετάφρασης και είχαν συμμετοχή σε ομαδικές μεταφραστικές δουλειές ενώ για τα υπόλοιπα τρία (3), το εργαστήριο ήταν η πρώτη επαφή τους με τον κόσμο της λογοτεχνικής μετάφρασης. Στα τέλη Απριλίου, τρεις εβδομάδες πριν την έναρξη του εργαστηρίου, οι δέκα συμμετέχοντες έλαβαν τα προς μετάφραση μικροδιηγήματα μαζί με εκτενές βιογραφικό σημείωμα του συγγραφέα. Οι συμμετέχοντες (όπως άλλωστε και ο συντονιστής) έπρεπε να μεταφράσουν στα ελληνικά τα δέκα μικροδιηγήματα και να τα αποστείλουν ηλεκτρονικά στον συντονιστή πριν την έναρξη του εργαστηρίου. Στις αρχές Μαΐου, μέλος της ομάδας, έπειτα από διαδικτυακή έρευνα, εντόπισε ορισμένα ποιήματα του συγγραφέα και πρότεινε να προστεθούν δύο από αυτά στα προς μετάφραση κείμενα. Η πρόταση έγινε αποδεκτή[1].
Το εργαστήριο ξεκίνησε την Παρασκευή 16 Μαΐου 2014, από τις 20.00 έως τις 22.00, σε κατάλληλα διαμορφωμένη αίθουσα του Abanico. Ακολούθησαν άλλες τρεις συναντήσεις της μεταφραστικής ομάδας (23 και 30 Μαΐου και 6 Ιουνίου) στη διάρκεια των οποίων, με σημείο εκκίνησης τις 11 ατομικές μεταφράσεις, προχωρήσαμε στην ομαδική μετάφραση και επιμέλεια των δώδεκα κειμένων (βλέπε Παράρτημα 2).
Η πέμπτη συνάντηση έλαβε χώρα το Σάββατο 14 Ιουνίου, με την παρουσία πλέον του ίδιου του συγγραφέα. Εκεί, αφού γνωρίσαμε τον ποιητή, ο οποίος μας μίλησε για τη συγγραφική του πορεία και τις επιρροές του, του παρουσιάσαμε την ομαδική μετάφραση των έργων του και, στη συνέχεια, περάσαμε στην ομαδική επιμέλεια υποβοηθούμενοι από τα σχόλια του ποιητή και τις απαντήσεις του σε απορίες και ερωτήσεις κάθε τύπου (ερμηνευτικές, πραγματολογικές κ.λπ.) οι οποίες αφορούσαν τα κείμενα που είχαμε μεταφράσει. Ως γλώσσα εργασίας, σε αυτή την πέμπτη συνάντηση, επελέγησαν τα ισπανικά, αφού ο ποιητής δεν μιλάει ελληνικά. Η όλη διαδικασία κύλησε σε πολύ ζεστό και εποικοδομητικό κλίμα, κυρίως λόγο της ανθρώπινης ζεστασιάς και της πηγαίας ευγένειας του Οσπίνα. Η πέμπτη συνάντηση (και το εργαστήριο συνολικά) ολοκληρώθηκε με την τελική μετάφραση των 12 κειμένων (Παράρτημα 3), η οποία αναρτήθηκε στο διαδίκτυο (http://konstantinos-paleologos.blogspot.gr/2014/06/blog-post_6.html) και έχει, μέχρι στιγμής, περισσότερες από 450 επισκέψεις.

3. ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ

1) ΦΑΣΗ ΠΡΩΤΗ, ΔΙΧΩΣ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ: κατά τις τέσσερις πρώτες συναντήσεις, η μεταφραστική ομάδα δούλεψε σε πολύ καλό κλίμα με την ενεργό συμμετοχή όλων των μελών. Η διαφορά «επιπέδου» στην τριβή με το μεταφραστικό φαινόμενο που υπήρχε, όπως περιγράψαμε αναλυτικά προηγουμένως, ανάμεσα στα μέλη της ομάδας –φαινόμενο σύνηθες σε τέτοιου τύπου εργαστήρια– ήταν, όσο και αν φαίνεται παράδοξο και αντιφατικό, από τα θετικά του εργαστηρίου, αφού κάποιοι συνεισέφεραν την εμπειρία τους και κάποιοι άλλοι τον ενθουσιασμό του «νεοφώτιστου».
Ο συντονιστής του εργαστηρίου ήταν επιφορτισμένος, εκτός από τη διεύθυνση του εργαστηρίου, με την καταγραφή αφενός της πορείας από τις αρχικές μεταφραστικές εκδοχές στην κοινή εκδοχή (1η, 2η και 3η συνάντηση) και, αφετέρου, με την καταγραφή της τελικής ομαδικής εκδοχής έπειτα από την ομαδική επιμέλεια (4η συνάντηση). Σε αυτό το σημείο αξίζει να τονιστεί ότι ο συντονιστής δεν προσπάθησε σε καμία περίπτωση να διαδραματίσει ρόλο διαιτητή ή, ακόμα χειρότερα, ισορροπιστή των απόψεων των άλλων μελών της ομάδας· αντιθέτως άρθρωσε το δικό του μεταφραστικό λόγο, προσπαθώντας ταυτόχρονα να εμφυσήσει σε όλα τα μέλη της ομάδας την πεποίθηση ότι οι απόψεις όλων ήταν ισότιμες και εξίσου σεβαστές.  

2) ΦΑΣΗ ΔΕΥΤΕΡΗ, ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ: Ύστερα από την ολοκλήρωση της πρώτης φάσης, που ήταν και η πιο μακρά σε διάρκεια, είχαμε στα χέρια μας, όπως έχουμε ήδη τονίσει, μια συλλογική μετάφραση του έργου αλλά και αρκετές ερωτήσεις / απορίες που θέλαμε να απευθύνουμε στον συγγραφέα. Συνεπώς, αντιλαμβάνεστε τη χαρά που νιώθαμε ως μεταφραστές για τη δυνατότητα που θα μας δινόταν να εκφράσουμε τις ερωτήσεις και τις απορίες μας, πρόσωπο με πρόσωπο, στον ίδιο τον δημιουργό· αλλά και το σχετικό άγχος το οποίο απορρέει από το αναπόφευκτο δέος που προκαλεί η επαφή με τον δημιουργό. Η πιο ενδιαφέρουσα διαδικασία της συνάντησης με τον δημιουργό –ο οποίος, αξίζει να σημειωθεί, ότι για πρώτη φορά λάμβανε μέρος σε ένα τέτοιο εγχείρημα– ήταν η λέξη προς λέξη αναμετάφραση της συλλογικής μετάφρασης από τα ελληνικά στα ισπανικά, προκειμένου ο Οσπίνα αφενός να αντιληφθεί τις αναγκαίες, κατά την άποψή μας, παρεμβάσεις μας στο πρωτότυπο προκειμένου να το κάνουμε λειτουργικό στα ελληνικά, και αφετέρου να μπει στο νόημα των αποριών μας. Άλλωστε, παρόλο που είναι σαφές, έτσι πιστεύουμε τουλάχιστον, πως η πρόθεση του συγγραφέα δεν είναι πανάκεια για την ερμηνεία του έργου του, είναι εξίσου σαφές ότι οι εξηγήσεις του συγγραφέα αποτρέπουν τον μεταφραστή από εσφαλμένες και αυθαίρετες ερμηνείες. Ας δούμε τρία παραδείγματα: 1) Tο μικροδιήγημα «Poe» αρχίζει ως εξής: «Edgar Poe miró al espejo…». H ομάδα σκέφτηκε να μεταφράσει «Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε κοίταξε τον καθρέφτη…» θεωρώντας ότι έτσι είναι γνωστός στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό ο αμερικανός συγγραφέας. Πλην όμως, ο Γουίλιαμ Οσπίνα ήταν κάθετος: Δεν επρόκειτο για λάθος, αλλά για εσκεμμένη παραποίηση του ονόματος. Η «παραποίηση» διατηρήθηκε φυσικά και στην ελληνική απόδοση. Το ίδιο συνέβη και με τον «Alejandro» του «Diálogo de Corinto» τον οποίο εμείς (αυθαίρετα;) θελήσαμε να κάνουμε «Μέγα Αλέξανδρο» 2) Στο μικροδιήγημα με τίτλο «Puertas» δεν γνωρίζαμε σε τι είδους «Πόρτα/Είσοδο» αναφερόταν ο συγγραφέας. Γι’ αυτό είχαμε χρησιμοποιήσει στην απόδοσή μας τη λέξη «Πόρτες». Η περιγραφή της εικόνας που είχε κατά νου και μας μετέφερε ο συγγραφέας ήταν καθοριστική για να αντιληφθούμε ότι τελικά αναφερόταν σε «Πύλες». Η αλλαγή αυτή είχε ως συνέπεια μια σειρά από άλλες αλλαγές στην απόδοση του μικροδιηγήματος (το οποίο, ειρήσθω εν παρόδω, ήταν το κείμενο που περισσότερο άλλαξε, σε σχέση με την αρχική συλλογική εκδοχή, έπειτα από τις διευκρινίσεις που μας έδωσε ο συγγραφέας). 3) Στο ποίημα «Teléfono», τέλος, γίνεται αναφορά στους ουρανοξύστες της Νέας Υόρκης και υπάρχει ο στίχος: «y sobre un ajedrez de hierro y luna». H ομάδα μετέφρασε το «luna» ως «γυαλί» γιατί από τέτοιο υλικό είναι «πλασμένοι» οι ουρανοξύστες. Ο ποιητής όμως μας «απογείωσε» λέγοντας ότι εκείνος αναφερόταν στο «φεγγάρι».  
            Όπως γίνεται αντιληπτό, η παρουσία του συγγραφέα περιόρισε τη «δημιουργική» φαντασία της μεταφραστικής ομάδας στα σημεία που η απόδοσή της εισερχόταν στο πεδίο της αυθαίρετης ερμηνείας και έδωσε μια κοινά αποδεκτή λύση στις περιπτώσεις (όπως εκείνη του «luna» στην οποία προαναφερθήκαμε) που τα μέλη της μεταφραστικής ομάδας είχαν διχαστεί.

4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Μπορεί ένα εργαστήριο λογοτεχνικής μετάφρασης να είναι ευεργετικό για τη μόρφωση ή την επιμόρφωση νέων μεταφραστών ή ατόμων που έχουν ήδη μια επαγγελματική πορεία σε αυτόν το χώρο; Η απάντηση είναι προφανώς θετική και θα χρησιμοποιήσουμε ένα μόνο επιχείρημα από τα πολλά που θα μπορούσαμε να καταθέσουμε: βλέπουμε πόσο έχουμε βελτιωθεί ως μεταφραστές εμείς οι ίδιοι οι διοργανωτές και συντονιστές των εν λόγω εργαστηρίων μέσα από την ενασχόλησή μας με αυτό το είδος μεταφραστικής πράξης.  Βέβαια, και σε αυτό επιμένουμε, ο ρόλος του εκπαιδευτή είναι να καθοδηγεί και να εμπνέει τους σπουδαστές χωρίς να καταπνίγει τη δημιουργικότητά τους και χωρίς να προσπαθεί να παρουσιαστεί ως φορέας της «σωστής» μετάφρασης.  
Τι μπορεί να σημαίνει, τώρα, η παρουσία του δημιουργού σε ένα τέτοιο εργαστήριο; Με άλλα λόγια μπορεί ο συγγραφέας, ο οποίος θεωρείται παραδοσιακά ως κάτοχος της απόλυτης ερμηνείας του έργου του, να βοηθήσει στη μεταφραστική διεργασία; Κατ’ αρχήν, να διευκρινίσουμε ότι σε έργα εξ ορισμού πολυφωνικά, όπως είναι τα λογοτεχνικά, δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για «μία και μοναδική ορθή ερμηνεία», ακόμα και στην περίπτωση που ο «ερμηνευτής» είναι ο ίδιος ο δημιουργός. Αν ο συγγραφέας, λοιπόν, έχει αποδεχθεί ότι το λογοτεχνικό έργο είναι ένα πολυδιάστατο κείμενο, ανοιχτό σε πολλές ερμηνείες («αλλοιώσεις», σύμφωνα με την ορολογία του Γιώργου Κεντρωτή) που δεν είναι απαραίτητα συμβατές με τη δική του, τότε η παρουσία του σε ένα εργαστήριο μετάφρασης για εκπαιδευτικούς σκοπούς μπορεί να είναι περισσότερο από γόνιμη. Στην περίπτωση του εργαστηρίου με τον Γουίλιαμ Οσπίνα, έχουμε να δηλώσουμε ότι συνεργαστήκαμε με έναν συγγραφέα διατεθειμένο να ακούσει τους μεταφραστές του και να δεχτεί εναλλακτικές, ως προς τη δική του, ερμηνείες του έργου του.
Άραγε, όμως, η επαφή μαζί του βελτίωσε το τελικό μεταφραστικό αποτέλεσμα; Θα άλλαζε τίποτα στην ουσία της απόδοσής μας αν οι «Πύλες» είχαν παραμείνει «Πόρτες» ή ο «Αλέξανδρος», «Μέγας Αλέξανδρος»; Κατά τη γνώμη μας όχι, αλλά αυτό θα το κρίνουν καλύτερα άτομα που είναι εκτός της συγκεκριμένης μεταφραστικής διεργασίας. Το μεγάλο κέρδος από την επαφή της μεταφραστικής ομάδας με τον δημιουργό, εκτός από την είσοδο ενός ακόμη παράγοντα στην τελική μεταφραστική εξίσωση, γεγονός κατά τη γνώμη μας πάντα θετικό, είναι ότι μάθαμε, από «πρώτο χέρι», ότι η πρόθεση του έργου δεν συνάδει κατ’ ανάγκην με την πρόθεση του συγγραφέα του. Η συνειδητοποίηση αυτής της κρίσιμης «λεπτομέρειας», όπως και της ανάγκης σύνθεσης των διαφορετικών ερμηνειών προκειμένου να φτάσουμε σε ένα κοινά αποδεκτό μεταφραστικό αποτέλεσμα είναι, περισσότερο ακόμα και από την επίλυση των όποιων αποριών, τα κέρδη που ως μεταφραστές αποκομίσαμε από τη συμμετοχή μας σε ένα τέτοιο εργαστήριο.
Στην παρούσα ομιλία, θελήσαμε περιγράψουμε ένα πείραμα· θελήσαμε να εξετάσουμε με ποιους τρόπους και μέχρι ποιο σημείο είναι χρήσιμη η ενεργή παρουσία του συγγραφέα στη μεταφραστική διαδικασία, να δούμε την παιδαγωγική χρησιμότητα αυτής της παρουσίας και το βαθμό στον οποίο επηρεάζει τη διαμόρφωση του τελικού μεταφραστικού αποτελέσματος. Ας ελπίσουμε ότι το πείραμά μας θα ανοίξει νέους δρόμους στην έρευνα για καινοτόμες πρακτικές στη διδασκαλία της λογοτεχνικής μετάφρασης.


Το παρόν κείμενο εκφωνήθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 21 Μαΐου 2015 στο πλαίσιο της 5ης Συνάντησης Ελληνόφωνων Μεταφραστών.



Παράρτημα 1

Πρωτότυπο

CUENTOS BREVES DE WILLIAM OSPINA
+
dos poemas

LA ESPADA
La espada del espejo es ilusoria: pero puede matar al hombre del espejo.

CIERVOS
Sobre la luna hay muchos ciervos, pero sólo uno es rojo. Los ciervos blancos querrían destruirlo, porque temen que esa mancha sangrienta en la noche despierte a los demonios.
Pero los demonios sólo fingen dormir.

AMENAZAS
-Te devoraré- dijo la pantera.
-Peor para ti- dijo la espada.

ASESINO
No se lleva el tesoro que arrebata.

POE
Edgar Poe miró al espejo y se dijo: “Ese hombre del espejo no sufre: es un actor que imita mi sufrimiento”.
El hombre del espejo se dijo: “Ese hombre no sufre: finge sufrir para que yo sufra, imitándolo”.

BUDA
Buda le dijo al surtidor: “Yo soy sabio y divino, pero tu generosidad es ilimitada. Hay más agua en tus entrañas que sabiduría en mi alma”. Durante mucho tiempo el surtidor dejó de fluir, porque no quería ser más generoso que Buda. Cuando Buda lo supo, despertó una gran sed entre sus discípulos, para que el surtidor pudiera prodigar sus aguas sin pena.

PUERTAS
Hay cuatro puertas. Por la primera, que es de oro, se va a los bosques. Por la segunda, que es de agua, se va a las ciudades. Por la tercera, que es de arena, se entra en la ley. Por la cuarta, que es de cera, se regresa.

TOMÁS DE AQUINO
Cuando Tomás de Aquino iba hacia Roma vio venir al pueblo elegido.
-Deteneos- gritó- Roma está a vuestras espaldas.
-Otra es la ciudad que buscamos- dijo desde su barba el patriarca.
-Nada hallaréis por este rumbo- le replicó Tomás- sino barro y arena. Roma en cambio es Templos y Ángeles.
-No queremos Templos y Ángeles- dijo el patriarca-. Queremos barro y arena para hacerlos.
Tomás de Aquino siguió su camino en silencio. Pero no llegó a Roma.

KAFKA
Kafka tiene en la mano una rosa de ceniza. Sopla sobre ella y Praga desaparece.
Kafka tiene en la mano una rosa de fuego. Sopla sobre ella y Kafka desaparece.
Kafka nada tiene en su mano. Sopla sobre ella y aparece una rosa.

DIÁLOGO DE CORINTO
Alejandro sólo supo que su destino estaba ligado indisolublemente al de Diógenes, cuando le oyó decir en Corinto: “A la misma hora nos matarán, Alejandro: a ti lo que te falta y a mí lo que me sobra”.

TELÉFONO
A medianoche, en Nueva York,
ella, emergiendo de los mares del sueño,
escucha esa palabra cargada de agua azul
como otro sueño: Adriático,
y sobre un ajedrez de hierro y luna
acaso ve las naves.

NUESTROS MUERTOS
No están en parte alguna,
ya son hierba y estrellas,
pero su sombra enturbia las palabras
y sólo a veces pasan por la mente,
vagan por nuestras almas, reclamando
lo que nunca les dimos.




Παράρτημα 2

Εκδοχή μεταφραστικής ομάδας πριν τη συνεργασία με τον συγγραφέα

ΣΥΝΤΟΜΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΓΟΥΙΛΙΑΜ ΟΣΠΙΝΑ
+
δύο ποιήματα


ΤΟ ΣΠΑΘΙ
Το σπαθί στον καθρέφτη είναι ψευδαίσθηση: αλλά μπορεί να σκοτώσει τον άντρα στον καθρέφτη.

ΕΛΑΦΙΑ
Στο φεγγάρι υπάρχουν πολλά ελάφια, αλλά μόνο ένα κόκκινο. Τα λευκά ελάφια θα ήθελαν να το εξοντώσουν, γιατί φοβούνται ότι αυτή η αιμάτινη κηλίδα μέσα στη νύχτα θα ξυπνήσει τους δαίμονες.
Αλλά οι δαίμονες, απλώς κάνουν πως κοιμούνται.

ΑΠΕΙΛΕΣ
«Θα σε καταβροχθίσω» είπε ο πάνθηρας.
«Κακό του κεφαλιού σου» είπε το σπαθί.

ΔΟΛΟΦΟΝΟΣ
Δεν παίρνει μαζί του το θησαυρό που αφαιρεί.

ΠΟΕ
Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε κοίταξε τον καθρέφτη και μονολόγησε: «Αυτός ο άντρας στον καθρέφτη δεν υποφέρει: είναι ένας ηθοποιός που μιμείται τον πόνο μου».
Ο άντρας του καθρέφτη μονολόγησε: «Αυτός ο άντρας δεν υποφέρει: κάνει πως υποφέρει ώστε να υποφέρω εγώ, ενώ τον μιμούμαι».

ΒΟΥΔΑΣ
Ο Βούδας είπε στην πηγή: «Εγώ είμαι σοφός και θεϊκός, αλλά η δική σου γενναιοδωρία είναι αστείρευτη. Υπάρχει περισσότερο νερό στα σωθικά σου απ’ όση σοφία στην ψυχή μου». Για πολύ καιρό, η πηγή σταμάτησε να αναβλύζει, γιατί δεν ήθελε να είναι πιο γενναιόδωρη από τον Βούδα. Όταν το έμαθε ο Βούδας, έστειλε μεγάλη δίψα στους μαθητές του, για να μπορέσει η πηγή να προσφέρει το νερό της απλόχερα, δίχως τύψεις.

ΠΟΡΤΕΣ
Υπάρχουν τέσσερις πόρτες. Απ’ την πρώτη, που είναι από χρυσάφι, πας στα δάση. Απ’ τη δεύτερη, που είναι από νερό, πας στις πόλεις. Απ’ την τρίτη, που είναι από άμμο, εισέρχεσαι στο νόμο. Απ’ την τέταρτη, που είναι από κερί, επιστρέφεις.

ΘΩΜΑΣ Ο ΑΚΙΝΑΤΗΣ
Καθώς ο Θωμάς ο Ακινάτης πήγαινε προς τη Ρώμη, είδε να έρχεται ο εκλεκτός λαός.
«Σταθείτε» φώναξε. «Η Ρώμη είναι στα νώτα σας».
«Άλλη είναι η πόλη αναζητούμε» είπε μέσα από τη γενειάδα του ο πατριάρχης.
«Τίποτα δεν θα βρείτε προς αυτή την κατεύθυνση» αποκρίθηκε ο Θωμάς «παρά μόνο λάσπη και άμμο. Η Ρώμη αντιθέτως είναι γεμάτη Ναούς και Αγγέλους»
«Δεν θέλουμε Ναούς και Αγγέλους» είπε ο πατριάρχης. «Θέλουμε λάσπη και άμμο για να τους φτιάξουμε».
Ο Θωμάς ο Ακινάτης συνέχισε το δρόμο του σιωπηλός. Αλλά δεν έφτασε στη Ρώμη.

ΚΑΦΚΑ
Ο Κάφκα κρατάει στο χέρι ένα τριαντάφυλλο από στάχτη. Φυσάει πάνω του και η Πράγα εξαφανίζεται.
Ο Κάφκα κρατάει στο χέρι  ένα τριαντάφυλλο από φωτιά. Φυσάει πάνω του και ο Κάφκα εξαφανίζεται.
Ο Κάφκα δεν κρατάει τίποτα στο χέρι του. Φυσάει πάνω του και εμφανίζεται ένα τριαντάφυλλο.

ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΚΟΡΙΝΘΟ
Ο Μέγας Αλέξανδρος κατάλαβε ότι η μοίρα του ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με εκείνη του Διογένη, μονάχα όταν τον άκουσε να λέει στην Κόρινθο: «Την ίδια ώρα θα μας σκοτώσουν, Αλέξανδρε: εσένα αυτό που σου λείπει και εμένα αυτό που μου περισσεύει».

ΤΗΛΕΦΩΝΟ
Μεσάνυχτα στη Νέα Υόρκη,
εκείνη, αναδυόμενη από τις θάλασσες του ονείρου,
ακούει τούτη τη λέξη, γεμάτη γαλάζιο νερό
σαν άλλο όνειρο: Αδριατική,
και πάνω σε μια σκακιέρα από σίδερο και γυαλί
ίσως βλέπει τα καράβια.

ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΜΑΣ
Δεν βρίσκονται πουθενά,
είναι πια χορτάρι και αστέρια,
η σκιά τους όμως θολώνει τις λέξεις
και μόνο σπάνια έρχονται στο νου,
περιπλανιούνται στις ψυχές μας, διεκδικώντας
ό,τι δεν τους δώσαμε ποτέ.
  


Παράρτημα 3

Εκδοχή μεταφραστικής ομάδας έπειτα από τη συνεργασία με τον συγγραφέα

ΣΥΝΤΟΜΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΓΟΥΙΛΙΑΜ ΟΣΠΙΝΑ
+
δύο ποιήματα


ΤΟ ΣΠΑΘΙ
Το σπαθί στον καθρέφτη είναι ψευδαίσθηση: αλλά μπορεί να σκοτώσει τον άντρα στον καθρέφτη.

ΕΛΑΦΙΑ
Στο φεγγάρι υπάρχουν πολλά ελάφια, αλλά μόνο ένα κόκκινο. Τα λευκά ελάφια θα ήθελαν να το εξοντώσουν, γιατί φοβούνται ότι αυτή η αιμάτινη κηλίδα μέσα στη νύχτα θα ξυπνήσει τα δαιμόνια.
Αλλά τα δαιμόνια απλώς κάνουν πως κοιμούνται.

ΑΠΕΙΛΕΣ
«Θα σε καταβροχθίσω», είπε ο πάνθηρας.
«Κακό του κεφαλιού σου», είπε το σπαθί.

ΔΟΛΟΦΟΝΟΣ
Δεν παίρνει μαζί του το θησαυρό που αφαιρεί.

ΠΟΕ
Ο Έντγκαρ Πόε κοίταξε τον καθρέφτη και μονολόγησε: «Αυτός ο άντρας στον καθρέφτη δεν υποφέρει: είναι ένας ηθοποιός που μιμείται τον πόνο μου».
Ο άντρας στον καθρέφτη μονολόγησε: «Αυτός ο άντρας δεν υποφέρει: κάνει πως υποφέρει ώστε να υποφέρω εγώ, ενώ τον μιμούμαι».

ΒΟΥΔΑΣ
Ο Βούδας είπε στην πηγή: «Εγώ είμαι σοφός και θείος, αλλά η δική σου γενναιοδωρία είναι αστείρευτη. Υπάρχει περισσότερο νερό στα σωθικά σου απ’ όση σοφία στην ψυχή μου». Για πολύ καιρό, η πηγή σταμάτησε να αναβλύζει, γιατί δεν ήθελε να είναι πιο γενναιόδωρη από τον Βούδα. Όταν το έμαθε ο Βούδας, έστειλε μεγάλη δίψα στους μαθητές του, για να μπορέσει η πηγή να προσφέρει το νερό της απλόχερα, δίχως τύψεις.

ΠΥΛΕΣ
Υπάρχουν τέσσερις πύλες. Η πρώτη, που είναι από χρυσάφι, οδηγεί στα δάση. Η δεύτερη, που είναι από νερό, οδηγεί στις πόλεις. Η τρίτη, που είναι από άμμο, σε βάζει εντός νόμου. Η τέταρτη, που είναι από κερί, σημαίνει γυρισμό.

ΘΩΜΑΣ Ο ΑΚΙΝΑΤΗΣ
Καθώς ο Θωμάς ο Ακινάτης πήγαινε προς τη Ρώμη, είδε να έρχεται ο εκλεκτός λαός.
«Σταθείτε», φώναξε, «η Ρώμη είναι στα νώτα σας».
«Άλλη είναι η πόλη που αναζητούμε», είπε μέσα από τη γενειάδα του ο πατριάρχης.
«Τίποτα δεν θα βρείτε προς αυτή την κατεύθυνση», αποκρίθηκε ο Θωμάς, «παρά μόνο λάσπη και άμμο. Η Ρώμη αντιθέτως είναι γεμάτη Ναούς και Αγγέλους».
«Δεν θέλουμε Ναούς και Αγγέλους», είπε ο πατριάρχης. «Θέλουμε λάσπη και άμμο για να τους φτιάξουμε».
Ο Θωμάς ο Ακινάτης συνέχισε το δρόμο του σιωπηλός. Δεν έφτασε όμως στη Ρώμη.

ΚΑΦΚΑ
Ο Κάφκα κρατάει στο χέρι ένα τριαντάφυλλο από στάχτη. Φυσάει πάνω του και η Πράγα εξαφανίζεται.
Ο Κάφκα κρατάει στο χέρι ένα τριαντάφυλλο από φωτιά. Φυσάει πάνω του και ο Κάφκα εξαφανίζεται.
Ο Κάφκα δεν κρατάει τίποτα στο χέρι του. Φυσάει πάνω του και εμφανίζεται ένα τριαντάφυλλο.

ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΚΟΡΙΝΘΟ
Ο Αλέξανδρος τότε μόνο κατάλαβε ότι το πεπρωμένο του ήταν άρρηκτα συνδεδεμένο με εκείνο του Διογένη, όταν τον άκουσε να λέει στην Κόρινθο: «Την ίδια ώρα θα μας σκοτώσουν, Αλέξανδρε: εσένα αυτό που σου λείπει και εμένα αυτό που μου περισσεύει».

ΤΗΛΕΦΩΝΟ
Μεσάνυχτα στη Νέα Υόρκη,
εκείνη, αναδυόμενη από τις θάλασσες του ονείρου,
ακούει τούτη τη λέξη, με γαλάζιο νερό φορτωμένη
σαν άλλο όνειρο: Αδριατική,
και πάνω σε μια σκακιέρα από φεγγάρι και σίδερο
θαρρείς βλέπει τα καράβια.

ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΜΑΣ
Δεν βρίσκονται πουθενά,
είναι πια χορτάρι και αστέρια,
η σκιά τους όμως θολώνει τις λέξεις
και μόνο σπάνια έρχονται στο νου,
περιπλανώνται στις ψυχές μας, διεκδικώντας
ό,τι ποτέ δεν τους δώσαμε.
  





[1] Τα πρωτότυπα κείμενα αριθμούσαν συνολικά 460 λέξεις, ενώ το τελικό μετάφρασμα, 491.