Πρόλογος στο Proyecto GreQuerías
Σύγχρονη ελληνική μικρομυθοπλασία
Η υπερβραχεία αφήγηση, με σκοπούς αφηγηματικούς ή
διδακτικούς, ήταν πάντα παρούσα σε όλους τους σημαντικούς πολιτισμούς της
ανθρωπότητας, από την εποχή του Ησιόδου, του Αισώπου ή του Ηρακλείτου του Εφεσίου
μέχρι τις μέρες μας, με ενδιάμεσους σταθμούς τα ανατολίτικα παραμύθια, την
παραδοξογραφία (από τον 4ο αιώνα π.Χ. μέχρι τον 3ο αιώνα της εποχής μας: Αντίγονος
από την Κάρυστο, Απολλώνιος, Αντίγονος, Ηράκλειτος και άλλοι), τον Απολλόδωρο, τον
Λουκιανό τον Σαμοσατέα, τους λατίνους συγγραφείς (Κικέρων, Πετρώνιος και άλλοι),
τον Πλούταρχο και, αργότερα, τον Βοκάκιο, τα ασκητικά κείμενα της μεσαιωνικής
θεολογίας κ.λπ. Από τα μέσα του 19ου αιώνα, αλλά ακόμα πιο έντονα από τις αρχές
του 20ού, μπορούν να εντοπιστούν παραδείγματα υπεβραχείας αφήγησης στη
λογοτεχνική παραγωγή πολλών χωρών, κυρίως ισπανόφωνων, γαλλόφωνων ή αγγλόφωνων.
Μερικοί από του κύριους εκπροσώπους αυτού του τρόπου αφήγησης ήταν οι Πόε,
Λάβκραφτ, Νταρίο, Ουιδόμπρο ή Ταγκόρ, μεταξύ άλλων. Καθώς εξελίσσεται ο 20ός
αιώνας, η υπερβραχεία αφήγηση εμπλουτίζεται με τη συνεισφορά σημαντικών ευρωπαίων
και αμερικανών συγγραφέων· αναφερόμαστε σε δημιουργούς του μεγέθους των Τσέχοφ,
Κάφκα, Μπέρνχαρντ, Μπόρχες, Μπηρς, Κορτάσαρ, Χέμινγουεϊ, Άπνταικ και πολλών
άλλων.
Ωστόσο, μόνο από τις τελευταίες
δεκαετίες του 20ού αιώνα και έπειτα αρχίζουν να χρησιμοποιούνται οι όροι «microrrelato» [μικροαφήγηση], «minicuento» [μικροδιήγημα], «minirrelato» [νανοδιήγημα] κ.λπ. (ή
τα ισοδύναμά τους «flash fiction» ή «short short story», στα αγγλικά), οδηγώντας
έτσι στη συγκρότηση αυτού που πλέον ονομάζεται –μετά το μυθιστόρημα, τη νουβέλα
και το διήγημα– «τέταρτο πεζογραφικό είδος». Πιο συγκεκριμένα, στον
ισπανόφωνο κόσμο, το 1981, η κουβανικής καταγωγής καθηγήτρια, κάτοικος Ηνωμένων
Πολιτειών Αμερικής, Ντολόρες Κοχ δημοσιεύει, στο νούμερο 30 του περιοδικού Hispamérica, το πρώτο θεωρητικό κείμενο στα
ισπανικά που αναφέρεται στο μικρο-αφήγημα (πρώτη επίσημη εμφάνιση του εν λόγω
όρου), με τίτλο «El micro-relato en México: Τorri, Αrreola, Μοnterroso». Δέκα δε χρόνια αργότερα, το 1991,
ο χιλιανός συγγραφέας και καθηγητής Χουάν Αρμάντο Έπλε, και αυτός κάτοικος ΗΠΑ,
χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τον όρο «μικρο-διήγημα» στην ανθολογία του για το ισπανοαμερικάνικο
μικροδιήγημα (Brevísima relación. Antología del micro-cuento hispanoamericano). Όπως
παρατηρείτε, σε αμφότερες τις περιπτώσεις τοποθετείται ένα ενωτικό για να
ενωθεί το πρόθεμα «μικρό» με τον λογοτεχνικό όρο.
Στην Ελλάδα, οι όροι
«μικρομυθοπλασία» ή «μικροδιήγημα», χωρίς ενωτικό, άργησαν αρκετά να
καθιερωθούν, μιας και αυτό συνέβη στα πρώτα χρόνια της τρέχουσας χιλιετίας.
Μέχρι τότε χρησιμοποιούνταν οι όροι «σύντομη ιστορία» ή «σύντομο διήγημα» για
να οριστούν τα αφηγηματικά λογοτεχνικά προϊόντα που δεν υπερέβαιναν τις χίλιες
λέξεις. Ωστόσο, τόσο κατά τον 19ο αιώνα όσο και κατά τον 20ό είναι πολλοί οι έλληνες
συγγραφείς που γράφουν μικροδιηγήματα, αρκετές δεκαετίες πριν την καθιέρωση του
εν λόγω όρου στην παγκόσμια λογοτεχνία. Πρόκειται, για παράδειγμα, για περιπτώσεις
συγγραφέων όπως οι Αργύρης Εφταλιώτης, Ιωάννης Μ. Δαμβέργης, Ιωάννης
Κονδυλάκης, Αθανάσιος Θ. Γκράβαλης, Κώστας Βάρναλης ή Στρατής Μυριβήλης, μεταξύ
πολλών άλλων, που γράφουν και δημοσιεύουν τις σύντομες ιστορίες τους κατά τις
τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα ή στις αρχές του 20ού.
Ο κατάλογος των ελλήνων συγγραφέων
που γράφουν μικρομυθοπλασία, όπως ήταν αναμενόμενο, αρχίζει να μεγαλώνει
σημαντικά κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα και φτάνει σε ύψη που ποτέ δεν
είχαμε φανταστεί στις αρχές του 21ου αιώνα. Στην παρούσα ανθολογία
περιλαμβάνονται 78 αφηγητές και αφηγήτριες από την Ελλάδα (47 άνδρες και 31
γυναίκες συγγραφείς), γεννημένοι/ες όλοι/ες τον περασμένο αιώνα (το 1924 ο
μεγαλύτερος και το 1990 ο νεότερος). Εντός αυτής της «ομάδας» συναντιούνται
μορφές καταξιωμένες της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας, όπως είναι οι Θανάσης
Βαλτινός, Νίκος Δήμου, Πέτρος Τατσόπουλος, Αντώνης Σουρούνης, Γιώργος
Σκαμπαρδώνης, Δημήτρης Καλοκύρης, Σοφία Νικολαΐδου, Σωτήρης Δημητρίου, Μαρία
Κουγιουμτζή ή ο πατριάρχης της σύγχρονης ελληνικής υπερβραχείας αφήγησης,
Επαμεινώνδας Χ. Γονατάς, αλλά και νεαρότεροι συγγραφείς, άνδρες και γυναίκες,
που βρήκαν στη μικρομυθοπλασία ένα νέο είδος/μέσο έκφρασης.
Αναφορικά με τη χρονολογία
δημοσίευσης των 78 μικροδιηγημάτων της ανθολογίας (ένα από κάθε συγγραφέα), το
πρώτο γράφτηκε το 1977, ενώ τα τελευταία, πρόσφατης εσοδείας, το 2019: από
αυτά, 10 είχαν γραφτεί τον 20ό αιώνα, 4 την πρώτη δεκαετία του 21ου και 64 την
δεκαετία που μόλις αφήσαμε πίσω μας. Έχουμε έτσι μια περισσότερο από προφανή
ένδειξη της άνθισης της μικρομυθοπλασίας στο ελληνικό λογοτεχνικό τοπίο των
τελευταίων ετών, άνθιση στην οποία έχουν παίξει σημαντικό ρόλο, τόσο για τη
δημιουργία όσο και για τη διάδοση του είδους, οι νέες τεχνολογίες και τα μέσα
κοινωνικής δικτύωσης. Όχι μάταια, 44 από τα 78 μικροδιηγήματα της ανθολογίας
έχουν αρχικώς δημοσιευθεί σε ιστολόγιο που είναι αφιερωμένο στη μικρομυθοπλασία
(τόσο τη γραμμένη στα ελληνικά όσο και σε 14 ακόμα γλώσσες, μεταξύ των οποίων η
ισπανική και η καταλανική, και μεταφρασμένη στα ελληνικά), που δημιούργησαν το
2010, και συνεχίζουν να εμπλουτίζουν, ο ποιητής Γιάννης Πατίλης και η
συγγραφέας και ζωγράφος Ηρώ Νικοπούλου, υπό τον τίτλο: Πλανόδιον - Ιστορίες
Μπονζάι (https://bonsaistoriesflashfiction.wordpress.com/).
Τα υπόλοιπα 34 μικροδιηγήματα της ανθολογίας είχαν αρχικώς δημοσιευθεί σε
περιοδικά, εφημερίδες και συλλογές (μικρο)διηγημάτων. Αναφορικά με την έκταση,
το πιο σύντομο («Vita Brevis») μετράει
4 λέξεις, συμπεριλαμβανομένου του τίτλου, και το πιο μακρύ («Πορσελάνη»), 833.
Αυτά τα ελληνικά διηγήματα δεν μας
έρχονται από μακριά, από την αρχαία εποχή των ηρώων και των θεών στην οποία
κυοφορήθηκε το θέατρο, η φιλοσοφία ή η δημοκρατία: βγαίνουν κατευθείαν από το
φούρνο μιας Ελλάδας μοντέρνας και τελείως διαφορετικής από εκεινη που
συνηθίσαμε να μελετούμε στις εγκυκλοπαίδειες και στα εγχειρίδια μυθολογίας.
Εντούτοις, σε αυτά τα σύντομα
διηγήματα οι θνητοί συνεχίζουν να μάχονται ενάντια στα σχέδια κάποιου θεού,
συνεχίζουν να υποφέρουν τα καπρίτσια του έρωτα και του μίσους, συνεχίζουν να
νιώθουν μοναξιά ή φόβο, ευτυχία ή αλληλεγγύη με τον πλησίον, συνεχίζουν να
φέρουν σε πέρας κατορθώματα όμοια ή το ίδιο μεγάλα με εκείνα κάποιου αχαιού
πολεμιστή, μιας αριστοφανικής επαναστατημένης γυναίκας ή ενός θεού μεταμφιεσμένου
σε ταύρο ή σε χρυσή βροχή.
Με άλλα λόγια, αυτά τα εκλεκτά σύγχρονα
ελληνικά μικροδιηγήματα μας σερβίρουν, ευφραίνοντάς μας, τα αιώνια πανανθρώπινα
ζητήματα, αλλά, όπως είναι λογικό, με τρόπο ελληνικό, γι’ αυτό και ο αναγνώστης
που διεισδύει σε αυτά θα πρέπει να εξοικειωθεί με κάποιες εμμονές ή θέματα που
ανησυχούν και απασχολούν το μυαλό όχι μόνο των ίδιων των συγγραφέων, αλλά και
οποιουδήποτε καθημερινού Έλληνα ή μετρίως εξελληνισμένου. Η Αθήνα και τα
εκατομμύρια των κατοίκων της (το όνομα «Κυψέλη», μια ιστορική αθηναϊκή
γειτονιά, σημαίνει κατ’ ακριβολογία «Colmena»)· η τρίτη ηλικία, που φέρνει μαζί της τη γνώση των παροιμιών
και των συνταγών, αλλά και την εγκατάλειψη στην τύχη της και τον
αποπροσανατολισμό της σε έναν κόσμο ιλιγγιώδη· η μετανάστευση, και όχι μόνο η
προερχόμενη από τα Βαλκάνια ή ορισμένες ασιατικές χώρες, αλλά και εκείνη από τα
χωριά και τα νησιά (ένα από τα διηγήματα αναφέρεται σε ένα φτωχό πλάσμα που
περιφέρει μεν το σαρκίο του στην πρωτεύουσα, κατάγεται όμως από μια κοινότητα
της ενδοχώρας που λέγεται, τι ειρωνεία, Καινούργιο)·
η παρουσία της Θεσσαλονίκης, η μικρότερη αδελφή από τον Βορρά (αυτή η μεγάλη
άγνωστη), αλλά και του τοπίου με τα λιόδεντρα και τα κύματα από χωράφια και
πελάγη, των ηρώων της Ανεξαρτησίας και της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας,
των εκλογών κάθε τέσσερα χρόνια και της καθημερινής μπαγαποντιάς…
Και μέσα σε όλα αυτά, ένα σκηνικό από καφενεία (αυτή η όαση με καφέδες, ρακί ή τσίπουρο, ποδοσφαιρικές διαμάχες και μεζέδες, απολιθωμένη από
τον χρόνο σε κάθε αστική γειτονιά ή στις πλατείες των χωριών), κομπολόγια (αυτές οι γυάλινες χάντρες
που παίζουν με το δεξί χέρι άνδρες με ιστορία και βαρεμάρα), κόλλυβα (πιάτο που αποτελείται από
βρασμένο σιτάρι ανακατεμένο με ξηρούς καρπούς και ζάχαρη, το οποίο προσφέρεται
στις κηδείες και στις λειτουργίες υπέρ ανάπαυσης των ψυχών) και όλα εκείνα τα
στοιχεία που κάνουν τη σύγχρονη Ελλάδα ένα τέλειο πρόσχημα για να ταξιδέψεις,
να σκεφτείς, να γράψεις και, όπως θα κάνουν οι αναγνώστες μας, να διαβάσεις.
Στο Ρroyecto GreQuerías
συμπεριλαμβάνονται, επιπλέον του παρόντος προλόγου και των 78 μικροδιηγημάτων, μια
ενότητα με τα σύντομα βιογραφικά όλων των συγγραφέων (των οποίων τα ονόματα έχουν
«μεταφερθεί» στα ισπανικά επιδιώκοντας να τηρηθεί μια, αδύνατη, ισορροπία
ανάμεσα στην ελληνική τους γραφή και στην ισπανική προφορά), καθώς και ένα
κεφάλαιο αφιερωμένο στη διαδικασία της ομαδικής μετάφρασης του συνόλου των μικροδιηγημάτων. Ξεκινάμε!
Κωνσταντίνος Παλαιολόγος και Εδουάρδο
Λουθένα
Αθήνα, 2019
Μετάφραση: Κανέλλα Λιακοπούλου
Μόλις κυκλοφόρησε στην Ισπανία, από τις εκδόσεις EDA Libros (Μάλαγα, Μάρτιος 2020), η ανθολογία σύγχρονου ελληνικού μικροδιηγήματος, Ρroyecto GreQuerías (Ανθολόγηση/Επιμέλεια Κωνσταντίνος Παλαιολόγος - Eduardo Lucena, μετάφραση ομαδική, εξώφυλλο Δημήτρης Χαντζόπουλος)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου