Carta a Nikos Kazantzakis, de Enrique Valiente Noailles / Αναφορά στον Νίκο Καζαντζάκη, του Ενρίκε Βαλιέντε Νοάιγ (μτφρ. Σαπφώ Διαμάντη)

IX Festival LEA

Homenaje a Nikos Kazantzakis - 19.06.17 - Fundación Maria Tsakos

Carta a Nikos Kazantzakis

de Enrique Valiente Noailles

Nikos Kazantzakis: hoy he venido a hablar de ti, es decir, he venido a hablar de mi corazón. No conozco bien mi corazón Nikos: sólo puedo decirte que es una comarca vasta y multifacética. Hay allí tierra arrastrada, campos de batalla aún humeantes, tierra fértil, sitios calmos como un lago de noche, zonas oscuras en las que habitan los espectros del miedo, zonas de caballos salvajes que sienten secretamente que vencerán a la muerte.

No conozco bien mi corazón Nikos, pero al abrir a los 17 años, Carta al Greco, regalo de Navidad de Carlos Lohlé en 1977, supe que los mapas pueden preceder al territorio. En ella había zonas enteras de él, expuestas antes de haberlas recorrido. Mientras daba vuelta sus páginas, comprendí por primera vez aquello de Walt Whitman: quien da vuelta esas páginas no toca a un libro sino a un hombre. Y comprendí otra cosa: hay obras que despiertan las notas que uno nunca ha escuchado de sí.

Por eso ese día sentí dos cosas más, Nikos: que definitivamente la búsqueda de uno mismo, que tanto me obsesionaba, había que hacerla afuera de uno, en los otros, en la mayor otredad que fuésemos capaces de encontrar. Y lo segundo que comprendí es que el espíritu no es hálito, aliento, ni aire, como la etimología nos dice. Reconocí bien la diferencia, Nikos, la aprendí temprano. Porque no fue viento lo que hinchó las velas de mi corazón en ese tiempo, sino fuego.

El alma puede sencillamente no estar, o tornarse intermitente durante su vida. Puede morir antes que nosotros, puede nacer antes que nosotros. El alma puede estar hecha de aire, de tierra, de agua, de fuego. Es decir, puede ser soplada sin destino, puede ser enterrada antes de comenzar a vivir, puede ser lavada de sus pasiones en el camino o, como en tu caso, consumida para siempre por el fuego.

Yo había encontrado un espíritu inflamable que, para alimentar su propia combustión, devoraba el mundo. Y no devoraba sólo el mundo sino sus fronteras, su materia preferida la encontraba en los límites del mundo, como si buscara, en el fondo, arder alguna vez sin necesidad de materia alguna.

Decidí entonces inmediatamente seguir tus pasos. Sé que comprendes lo que esto quería decir, porque tú mismo tomaste como guías otros espíritus: Nietzsche, Cristo, Buda, Lenín, Ulises. Todos ellos separados por abismos, pero con un punto en común: el haber ido hasta el extremo en sus caminos. Porque tu vida transcurrió siempre bajo el imperio de las grandes almas heroicas, bajo la pasión de la libertad, bajo la sed de santidad entendida como heroísmo.

A esa edad me encontraba también bajo el imperio de grandes almas: la tuya misma Nikos, Hermann Hesse, Cristo, Nietzsche, Juarroz. Sólo Rilke apaciguaba esos espíritus extremos, con su forma suave de ir también al extremo.[…]

Por eso, la primera sombra que proyectó sobre mí tu obra fue la de la partida. No importaba adónde partir, sólo importaba partir. No importaba por qué luchar, sólo importaba luchar. Partí a Europa en incandescencia, partí como tú me habías enseñado a partir: en búsqueda pura, no con este o aquel objetivo, sino con el tránsito mismo como objetivo. El tránsito era la meta misma: cuando te establecías en algún sitio sentías un pájaro en tu interior disponiéndote nuevamente a volar.

Había una geografía del espíritu para recorrer contigo. Una geografía del espíritu y también de la voluntad. En algún momento, para partir en serio, había que dejar atrás lo más amado. Como cuando Sastre arrojó un sombrero que amaba bajo las vías del metro, gratuitamente, sólo para ver si podía hacerlo, sólo para ver si podía llevar su voluntad al extremo. […]

Cuando partía a Europa tras tus pasos cerraba una puerta a la que decía “no entro”. El modo de abrir puertas era en aquel momento cerrar otras. Cerrar puertas para que el espíritu necesitara abrir otras, aunque no las hubiera, aunque debiera dibujarlas en la pared y romper luego los muros para que cobren vida. Allí sentía a fondo algo que me transmitió luego Roberto Juarroz: los caminos no se eligen, se inventan. O tal vez nos eligen. […]

Llegué a París. […] Pero no estabas del todo allí. ¿Dónde buscarte entonces? Tomé Carta al Greco bajo el brazo, una mochila tras la espalda, y partí en peregrinación hacia Creta.

Llegué a la isla muy temprano, el sol recién asomaba y desde la baranda del barco sentía que no me acercaba a un pedazo de tierra sino a mi destino. Me incliné a besar tu tierra al desembarcar. Era domingo en Heraclion. El tiempo se había definitivamente detenido, la soledad era absoluta. Visité por la mañana el museo histórico. Al entrar, una señal indicaba la sala NK en el primer piso. Permanecí inmóvil largo tiempo antes de subir la escalera. Mi corazón saltaba de impaciencia pero sentía a la vez la inquietud de no estar preparado. Me había presentado demasiado temprano ante el general. No tenía aún informe para rendir y ya estaba allí. Sin embargo algo me animó a subir del todo: venía yo, en tanto soldado, a escuchar el informe del general, venía a ver el mapa batallado, venía a aprender cómo se libra una batalla.

En esa pequeña y humilde antesala estaba tu rostro fotografiado por doquier, tus libros en varios idiomas. Más allá, se divisaba otro cuarto, cuya entrada estaba prohibida y separada por una valla. Allí se hallaban tu escritorio y tu biblioteca. Me paré ante esa barrera. […]

Estábamos allí apenas un guardia y yo. Al ver mi pasión, el guardia me dejó entraren la sala de entrada restringida. Allí estaban tu mapamundi, Bergson, Dante, Van Gogh, la Odisea en su gran versión, un pequeño lecho. Tocaba todo lo que sin duda habrías tocado. Cerraba los ojos ante el mapamundi para abrirlos al azar sobre nuevas tierras y nuevos mares, tal como tú decidías tus viajes. […]

Sólo una pregunta me atravesaba como una flecha enloquecida y sin dirección. ¿Cómo aprender a deletrear un camino propio? Más tarde, en un impulso final, tomé el camino hacia tu tumba, situada en una colina sobre Heraclion. Sobre ella está escrito: “Nada espero. Nada temo. Soy libre”.

¿Porqué estaba allí frente a tu tumba? Yo sé que, en el fondo, había ido hasta allí para comprobar la imposibilidad de que un hombre así hubiera muerto. No estabas cansado de trabajar Nikos, pero el sol se había puesto. Y la luz no se rinde, aunque se extinga. Tal como tú habías pedido, no traía flores a tu tumba sino frutas porque, decías, te levantarías a devorarlas. Pero una vez allí sentí, en el silencio del mediodía, en el silencio de esa tumba, que el umbral ante lo posible y lo imposible, que nunca se había hecho más leve que bajo tu paso, era ahora de nuevo una muralla infranqueable.

¿Dónde estás Nikos, porqué no sales, porqué no resucitas? ¿Cómo puede más que tú esta lápida? ¿Es que la muerte cierra todas las bocas, aún aquellas a las que no ha sabido qué contestar? […]

Y sólo ese silencio diáfano me dejó oír una palabra: “he resucitado en tu corazón”. De rodillas frente a tu tumba te dije entonces, “Nikos, acompáñame en mi camino, no lo hagas más leve. Pero acompáñame”.

Frente a tu obra veía dos modelos posibles de existencia: la cartesiana o la cretense. Nunca me conmovió un espíritu como el de Descartes. La existencia cartesiana necesita pensar para obrar, necesita trazar el plan antes de recorrer. La cretense piensa, como Blake: si el sol y la luna se pusiesen a dudar, se apagarían de inmediato. Aún así me preguntaba, ¿cómo entrar en acción antes de saber hacia adónde uno se dirige, antes de conocer el fin de la vida propia?

Allí veía el dilema entre el pensamiento y la acción, la paradoja permanente del intelectual, la tentación de hacer una pira con todos los libros. […]

No es que tú no hubieras podido dar más, Nikos: lo humano no daba más. En todo caso, había encontrado un espíritu que extendía las fronteras de lo humano.

Es por eso que también suben a mis labios hoy, Nikos, las palabras de tu amigo Ánguelos en el Monte Athos, cuando recordó un pequeño poema, un haikú:

Dije al almendro:

Hermano, háblame de Dios.

Y el almendro floreció.

Siento que también escuchaste este poema dentro tuyo, aunque formulado de otro modo:

“Nikos, háblanos de hombre”.

Y tu obra floreció.

>.<>.<

Αναφορά στον Νίκο Καζαντζάκη

του Ενρίκε Βαλιέντε Νοάιγ

Νίκο Καζαντζάκη, σήμερα έρχομαι να μιλήσω για σένα, έρχομαι δηλαδή να μιλήσω για την καρδιά μου. Δεν τη γνωρίζω καλά την καρδιά μου, Νίκο: μπορώ μόνο να σου πω πως είναι μια επικράτεια απέραντη και πολυειδής. Υπάρχει εκεί γη ισοπεδωμένη, πεδία μάχης που ακόμα καπνίζουν, γη γόνιμη, μέρη ήρεμα σαν λίμνες νυχτερινές, ζώνες σκοτεινές όπου κατοικούν τα φαντάσματα του φόβου, εκτάσεις με άγρια άλογα που νιώθουν μυστικά πως θα νικήσουν το θάνατο.

Δεν τη γνωρίζω καλά την καρδιά μου, Νίκο, όμως ανοίγοντας στα 17 μου την Αναφορά στον Γκρέκο, δώρο του Κάρλος Λολέ για τα Χριστούγεννα του 1977, έμαθα πως οι χάρτες μπορεί να προηγούνται της επικράτειας. Μέσα του υπήρχαν ολόκληρες περιοχές δικές της, που παρουσιάζονταν προτού να τις έχω διατρέξει. Καθώς γύριζα τις σελίδες της, κατάλαβα για πρώτη φορά εκείνο του Ουόλτ Ουίτμαν: όποιος γυρίζει τούτες τις σελίδες δεν αγγίζει ένα βιβλίο, μα έναν άνθρωπο. Και κατάλαβα και κάτι άλλο: υπάρχουν έργα που ξυπνούν τις νότες που ουδέποτε έχει ακούσει κανείς από τον εαυτό του.

Γι’ αυτό τη μέρα εκείνη ένιωσα και δύο άλλα πράγματα, Νίκο: ότι τελικά την αναζήτηση του εαυτού μας, που τόσο με κατέτρυχε, έπρεπε να την πραγματοποιήσει κανείς έξω από τον εαυτό του, στους άλλους, στη μεγαλύτερη ετερότητα που είμαστε ικανοί να βρούμε. Και το δεύτερο που κατάλαβα είναι ότι το πνεύμα δεν είναι πνοή, φύσημα, μήτε αγέρας, όπως μας λέει η ετυμολογία. Αναγνώρισα πολύ καλά τη διαφορά, Νίκο, την έμαθα νωρίς. Γιατί δεν ήταν άνεμος αυτό που φούσκωσε τα πανιά της καρδιάς μου την εποχή εκείνη, μα φωτιά.

Η ψυχή μπορεί απλώς να μην είναι εκεί, ή να γίνει διαλείπουσα στη διάρκεια της ζωής της. Μπορεί να πεθάνει πριν από μας, μπορεί να γεννηθεί πριν από μας. Η ψυχή μπορεί να είναι φτιαγμένη από αέρα, από γη, από νερό, από φωτιά. Δηλαδή, μπορεί να έχει εμφυσηθεί δίχως μοίρα, μπορεί να έχει θαφτεί πριν αρχίσει να ζει, μπορεί να έχει ξεπλυθεί από τα πάθη της καθ’ οδόν, ή, όπως στην περίπτωσή σου, να αναλώνεται εσαεί απ’ τη φωτιά.

Είχα συναντήσει ένα εύφλεκτο πνεύμα το οποίο, για να τροφοδοτεί την ίδια του την καύση, καταβρόχθιζε τον κόσμο. Και δεν καταβρόχθιζε μονάχα τον κόσμο μα και τα σύνορά του, την αγαπημένη του ύλη την έβρισκε στις εσχατιές του κόσμου, λες κι αναζητούσε, κατά βάθος, να αναφλεγεί κάποια φορά δίχως χρεία ύλης καμιάς.

Απεφάσισα λοιπόν αμέσως να ακολουθήσω τα βήματά σου. Ξέρω πως καταλαβαίνεις τι σήμαινε αυτό, γιατί κι εσύ ο ίδιος πήρες οδηγητές σου άλλα πνεύματα: τον Νίτσε, τον Χριστό, τον Βούδα, τον Λένιν, τον Οδυσσέα. Όλους αυτούς τους χωρίζουν άβυσσοι, μα έχουν ένα κοινό: ότι βάδισαν τους δρόμους τους ως το έπακρο. Γιατί η ζωή σου κύλησε πάντοτε υπό το κράτος των μεγάλων ηρωικών ψυχών, μες στο πάθος για ελευθερία, μες στη δίψα για αγιότητα εννοούμενη ως ηρωισμός.

Σε κείνη την ηλικία βρισκόμουν κι εγώ υπό το κράτος μεγάλων ψυχών: της δικής σου, Νίκο, του Έρμαν Έσσε, του Χριστού, του Νίτσε, του Χουάρος. Μόνον ο Ρίλκε κατεύναζε εκείνα τα ακραία πνεύματα, με τον ήπιο τρόπο του να φτάνει κι αυτός στο έπακρο.

Γι’ αυτό, η πρώτη σκιά που έριξε πάνω μου το έργο σου ήταν η σκιά του φευγιού. Δεν είχε σημασία για πού να φύγεις, το μόνο που είχε σημασία ήταν να φύγεις. Δεν είχε σημασία για τι να παλέψεις, το μόνο που είχε σημασία ήταν να παλέψεις. Έφυγα για την Ευρώπη, έφυγα όπως εσύ μου είχες μάθει να φεύγω: σε καθαρή αναζήτηση, όχι με τούτον ή κείνον το σκοπό, μα με το ταξίδι το ίδιο ως αυτοσκοπό. Το ταξίδι ήταν ο στόχος: όποτε εγκαταστάθηκες σε κάποιον τόπο ένιωθες ένα πουλί εντός σου έτοιμο ξανά να ανοίξει φτερά.

Υπήρχε μια γεωγραφία του πνεύματος να διατρέξω μαζί σου. Μια γεωγραφία του πνεύματος κι ακόμα της βούλησης. Κάποια στιγμή, για να φύγεις στ’ αλήθεια, πρέπει ν’ αφήσεις πίσω ό,τι πιότερο αγαπάς. Όπως όταν ο Σαρτρ πέταξε το αγαπημένο του καπέλο στις ράγες του μετρό, άσκοπα, μόνο για να δει αν μπορούσε να το κάνει, μόνο για να δει αν μπορούσε να οδηγήσει τη βούλησή του στο έπακρο.

Όταν έφευγα για την Ευρώπη ακολουθώντας τα βήματά σου, έκλεινα μια πόρτα στην οποία έλεγα «δεν θα μπω». Ο τρόπος να ανοίγω πόρτες ήταν τη στιγμή εκείνη να κλείνω κάποιες άλλες. Να κλείνω πόρτες ώστε το πνεύμα να χρειάζεται να ανοίξει άλλες, ακόμα κι αν δεν υπήρχαν, ακόμα κι αν έπρεπε να τις ζωγραφίσω στον τοίχο κι ύστερα να σπάω τα ντουβάρια για να πάρουν ζωή. Εκεί ένιωθα βαθιά κάτι που μου μετέφερε στη συνέχεια ο Ρομπέρτο Χουάρος: τους δρόμους δεν τους επιλέγεις, τους επινοείς. Ή ίσως μας επιλέγουν αυτοί.

Έφτασα στο Παρίσι. Μα δεν ήσουν διόλου εκεί. Πού να σε βρω λοιπόν; Πήρα την Αναφορά στον Γκρέκο υπό μάλης, ένα σακίδιο στην πλάτη, κι έφυγα για προσκύνημα στην Κρήτη.

Έφτασα στο νησί τις αυγές, ο ήλιος μόλις ανέτειλε, κι απ’ τα ρέλια του βαποριού ένιωθα πως δεν προσέγγιζα ένα κομμάτι γης μα το πεπρωμένο μου. Έσκυψα και φίλησα τη γη σου ξεμπαρκάροντας. Ήταν Κυριακή στο Ηράκλειο. Ο χρόνος είχε οριστικά σταθεί, η μοναξιά ήταν απόλυτη. Επισκέφτηκα μέσα στο πρωινό το Ιστορικό Μουσείο. Μπαίνοντας, μια ταμπέλα υποδείκνυε την αίθουσα ΝΚ στον πρώτο όροφο. Έμεινα ακίνητος ώρα πολλή πριν ανέβω τη σκάλα. Η καρδιά μου φούσκωνε από ανυπομονησία, ένιωθα όμως μαζί την ανησυχία ότι δεν ήμουν προετοιμασμένος. Παρουσιαζόμουν πάρα πολύ νωρίς ενώπιον του στρατηγού. Δεν είχα ακόμα αναφορά να του δώσω κι ήμουν κιόλας εκεί. Ωστόσο, κάτι με ενθάρρυνε να ανέβω εν τέλει: ερχόμουν εγώ, ως στρατιώτης, να ακούσω την αναφορά του στρατηγού, ερχόμουν να δω το χάρτη της μάχης, ερχόμουν να μάθω πώς δίνεται μια μάχη.

Σε εκείνον τον μικρό, ταπεινό προθάλαμο βρισκόταν το πρόσωπό σου φωτογραφημένο παντού, τα βιβλία σου σε διάφορες γλώσσες. Πιο πέρα, φαινόταν μια άλλη αίθουσα, η είσοδος στην οποία ήταν απαγορευμένη, κλεισμένη με διαχωριστικό κορδόνι. Εκεί βρισκόταν το γραφείο σου και η βιβλιοθήκη σου. Στάθηκα μπροστά σε εκείνο το εμπόδιο.

Ήμασταν εκεί μόνον ένας φύλακας κι εγώ. Βλέποντας το πάθος μου, ο φύλακας με άφησε να περάσω στην αίθουσα όπου δεν επιτρεπόταν η είσοδος. Εκεί ήταν ο παγκόσμιος χάρτης σου, ο Μπεργκσόν, ο Δάντης, ο Βαν Γκογκ, η Οδύσσεια στην πλήρη έκδοσή της, ένα ντιβάνι. Άγγιζα όλα όσα σίγουρα θα είχες αγγίξει. Έκλεινα τα μάτια μπροστά στον παγκόσμιο χάρτη για να τα ανοίξω στην τύχη σε νέες χώρες και νέες θάλασσες, ακριβώς όπως εσύ αποφάσιζες τα ταξίδια σου.

Μια μονάχα ερώτηση με διαπερνούσε σαν βέλος τρελαμένο και δίχως κατεύθυνση: Πώς να μάθω να αποκρυπτογραφώ ένα δρόμο δικό μου; Αργότερα, σε μια τελευταία παρόρμηση, πήρα το δρόμο για το μνήμα σου, που βρίσκεται σε ένα λόφο πάνω από το Ηράκλειο. Πάνω του γράφει: «Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, είμαι λέφτερος.»

Γιατί άραγε βρισκόμουν εκεί μπροστά στο μνήμα σου; Αυτό που ξέρω είναι ότι, κατά βάθος, είχα φτάσει ως εκεί για να επαληθεύσω το απίθανο, πως ένας τέτοιος άνθρωπος είχε πεθάνει. Δεν είχες κουραστεί να δουλεύεις, Νίκο, μα ο ήλιος είχε δύσει. Και το φως δεν παραδίνεται, ακόμα κι αν σβήσει. Όπως εσύ είχες ζητήσει, δεν έφερνα άνθη στο μνήμα σου αλλά φρούτα, γιατί, όπως έλεγες, θα σηκωνόσουν να τα καταβροχθίσεις. Αφού όμως βρέθηκα εκεί ένιωσα, στη σιωπή του μεσημεριού, στη σιωπή εκείνου του μνήματος, ότι το κατώφλι ανάμεσα στο πιθανό και το απίθανο, που ουδέποτε είχε γίνει πιο ανεπαίσθητο όσο κάτω από το βήμα σου, ήταν τώρα ξανά ένα τείχος αδιαπέραστο.

Πού είσαι Νίκο, γιατί δεν βγαίνεις έξω, γιατί δεν ανασταίνεσαι; Πώς μπορεί να σου παραβγαίνει τούτη η πλάκα; Τάχα ο θάνατος κλείνει όλα τα στόματα, ακόμα κι εκείνα στα οποία δεν ήξερε τι να απαντήσει;

Και μόνον εκείνη η διάφανη σιωπή με άφησε να ακούσω μια κουβέντα: «αναστήθηκα στην καρδιά σου». Γονατιστός μπροστά στο μνήμα σου σού είπα τότε, «Νίκο, συντρόφεψέ με στο δρόμο μου, μην τον κάνεις πιο ανάλαφρο. Μα συντρόφεψέ με.»

Απέναντι στο έργο σου έβλεπα δύο πιθανά πρότυπα ύπαρξης: το καρτεσιανό ή το κρητικό. Ουδέποτε με συγκίνησε ένα πνεύμα σαν του Καρτέσιου. Η καρτεσιανή ύπαρξη χρειάζεται να σκεφτείς για να πράξεις, χρειάζεται να χαράξεις το σχέδιο πριν διαβείς. Ο κρητικός σκέφτεται όπως ο Μπλέικ: αν ο ήλιος κι η σελήνη άρχιζαν να αμφιβάλλουν, θα χάνονταν αυτοστιγμεί. Ακόμα κι έτσι όμως αναρωτιόμουν πώς να περάσει κανείς στη δράση πριν να ξέρει προς τα πού κατευθύνεται, πριν να γνωρίζει το τέλος της ίδιας του της ζωής;

Εκεί έβλεπα το δίλημμα μεταξύ σκέψης και δράσης, το διαρκές παράδοξο του διανοουμένου, τον πειρασμό να ανάψω μια πυρά με όλα τα βιβλία.

Δεν είναι πως εσύ δεν είχες άλλα να δώσεις, Νίκο: το ανθρώπινο στοιχείο δεν είχε άλλα να δώσει. Όπως κι αν ήταν, είχα βρει ένα πνεύμα που επέκτεινε τα όρια του ανθρώπινου.

Για αυτό επίσης ανεβαίνουν στα χείλη μου σήμερα, Νίκο, τα λόγια του φίλου σου του Άγγελου στο Άγιον Όρος, όταν θυμήθηκε ένα σύντομο ποίημα, ένα χαϊκού:

Είπα στη μυγδαλιά:

«Αδερφή, μίλησέ μου για τον Θεό».

Κι η μυγδαλιά άνθισε…

Νιώθω πως κι εσύ άκουσες τούτο το ποίημα εντός σου, αν και διατυπωμένο διαφορετικά:

«Νίκο, μίλησέ μας για τον άνθρωπο».

Και το έργο σου άνθισε.

Μετάφραση: Σαπφώ Διαμάντη

Enrique Valiente Noaill es filósofo y columnista del diario La Nación. Es graduado en Filosofía por la Universidad de Buenos Aires con una tesis sobre la semejanza entre el pensamiento de Spinoza y Nietzsche.

O Ενρίκε Βαλιέντε Νοάιγ είναι φιλόσοφος και έχει τη δική του στήλη στην εφημερίδα της Αργεντινής La Nación. Είναι διδάκτορας στη Φιλοσοφία από το Πανεπιστήμιο του Μπουένος Άιρες με μία διατριβή περί της ομοιότητας ανάμεσα στη σκέψη του Σπινόζα και του Νίτσε.