Μικροδιήγημα: μια [σύντομη] εισαγωγή στο τέταρτο πεζογραφικό είδος

 

Κωνσταντίνος Παλαιολόγος

 

Μικροδιήγημα: μια [σύντομη] εισαγωγή στο τέταρτο πεζογραφικό είδος

 

Όταν γράφτηκαν τα πρώτα μικροδιηγήματα [minicuento, στα ισπανικά· flash fiction, στα αγγλικά] ο εν λόγω όρος δεν είχε ακόμη εφευρεθεί. Οι διάφορες προσπάθειες που επιχειρούν να δώσουν ένα όνομα στη συντομότατη, μερικές φορές αστραπιαία, μυθοπλασία αρχίζουν να εμφανίζονται, πρώτα κατά τη δεκαετία του 1980 στις ισπανόφωνες χώρες, έπειτα, κατά τη δεκαετία του 1990 στις αγγλόφωνες, όταν σπουδαίες και σπουδαίοι θεωρητικοί της λογοτεχνίας αντιλήφθηκαν ότι ο όρος διήγημα [cuento και short story, αντιστοίχως] δεν μπορούσε να καλύψει πλέον μια συγκεκριμένη (και ολοένα και πιο ακμάζουσα) λογοτεχνική παραγωγή.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Η υπερβραχεία αφήγηση, με σκοπούς είτε απλώς αφηγηματικούς είτε (και) διδακτικούς, υπήρξε ανέκαθεν παρούσα σε όλους τους σημαντικούς πολιτισμούς της ανθρωπότητας, από την εποχή του Ησίοδου, κατ’ αρχάς, του Αισώπου και του Ηράκλειτου, αργότερα, για να συνεχίσουμε με τα ανατολίτικα παραμύθια, την παραδοξογραφία κατά τον 3ο π.Χ. αιώνα (Αντίγονος, Μυρσίλος, Μόνιμος, Φίλων ο Ηρακλεώτης, Νυμφόδωρος, Πολέμων, Ηράκλειτος, Λυσίμαχος και πολλοί άλλοι), τους μύθους της Παντσατάντρα στην Ινδία, τον Απολλόδωρο, τον Λουκιανό τον Σαμοσατέα, τους λατίνους συγγραφείς (όπως τον Κικέρωνα, αρχικά, ή τον Πετρώνιο, αργότερα), τον Πλούταρχο, τον 2ο μ.Χ. αιώνα, για να περάσουμε, αρκετά αργότερα, κατά τον 13ο αιώνα πλέον, στις ιστορίες του Νασρεντίν Χότζα, στον Βοκάκιο (14ος αιώνας), τα ασκητικά κείμενα της μεσαιωνικής θεολογίας, τα γιαπωνέζικα κοάν κ.λπ., κ.λπ.

Από τα μέσα του 19ου αιώνα και εντεύθεν η εξαιρετικά σύντομη αφήγηση αρχίζει να αποκτά λογοτεχνικό χαρακτήρα, κυρίως σε ισπανόφωνες (συμπίπτοντας με το ρεύμα του Modernismo Hispanoamericano) και αγγλόφωνες χώρες, αλλά όχι μόνο: Έντγκαρ Άλλαν Πόε, Ρουμπέν Νταρίο, Ουώλτ Ουίτμαν, Άμπροουζ Μπιρς, Αντόν Τσέχοφ κ.ά.

Η δυναμική της υπερβραχείας αφήγησης (θυμίζουμε ότι ακόμη δεν υφίσταται ο όρος «μικροδιήγημα»), με σαφή ή σαφέστερο αφηγηματικό και λογοτεχνικό χαρακτήρα, γίνεται όλο και πιο εμφανής, και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού από τις αρχές του περασμένου αιώνα, αρχικά με δημιουργούς όπως οι Βισέντε Ουιδόμπρο, Φραντς Κάφκα, Χάουαρντ Φίλιπς Λάβκραφτ, Χόρχε Λουίς Μπόρχες μεταξύ πολλών άλλων, και αργότερα με ονόματα όπως ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ, ο Ρεϊμόν Κενώ, ο Χούλιο Κορτάσαρ, ο Χουάν Χοσέ Αρεόλα, ο Τόμας Μπέρνχαρντ ή ο Τζον Άπνταϊκ. Η διαρκής αύξηση παραγωγής τέτοιων κειμένων, σε βιβλία ή στον Τύπο, οδηγεί, κατά τη δεκαετία του 1930, στη χρήση του όρου short short story. Όρος που μερικές δεκαετίες αργότερα θα αποδειχθεί μάλλον ανεπαρκής για την αποτύπωση του φαινομένου.

Πρώτοι/ες οι ισπανόφωνοι/ες μελετητές/τριες είναι εκείνοι/ες που αντιλαμβάνονται την ανάγκη ενός νέου όρου και έτσι, το 1981, η κουβανή μελετήτρια Ντολόρες Κοχ [Dolores Koch] προτείνει τη λέξη microrrelato [μικροαφήγημα], δημοσιεύοντας στο περιοδικό Hispamérica ένα δοκίμιο με τίτλο «El microrrelato en México: Torri, Arreola, Monterroso»· για να ακολουθήσουν, το 1992, οι αγγλόφωνοι θεωρητικοί, και πιο συγκεκριμένα ο αμερικανός Τζέιμς Τόμας [James Thomas], με τον όρο flash fiction.

Έκτοτε το «μικροδιήγημα», και με την ώθηση των νέων τεχνολογιών πλέον, διαδόθηκε αστραπιαία σε ολόκληρο τον κόσμο και έφτασε να θεωρείται, μετά το μυθιστόρημα, τη νουβέλα και το διήγημα, το τέταρτο πεζογραφικό είδος (ήδη γίνεται λόγος και για το πέμπτο, που δεν είναι άλλο από τον αφορισμό, αλλά αυτό είναι ή θα γίνει αντικείμενο άλλης… ανθολογίας).

Ποια είναι, όμως, τα κύρια χαρακτηριστικά αυτού του είδους; Η συντομία είναι, αναμφίβολα, το πρώτο από αυτά. Βέβαια δεν υφίσταται συμφωνία ως προς τον αριθμό των λέξεων: Εκατό; Διακόσιες; Πεντακόσιες; Χίλιες; Μια σελίδα; Δύο; Μερικές γραμμές μόνο; Υπάρχουν απόψεις για όλα τα γούστα στην προσπάθεια που γίνεται να χαραχθούν τα ανώτατα όρια της προαναφερθείσας «συντομίας», αν και το σημαντικότερο σε ένα μικροδιήγημα δεν είναι τόσο το να αποτελείται από λίγες λέξεις, όσο το να μην περιέχει παραπανίσιες λέξεις.  

Το δεύτερο σημαντικό χαρακτηριστικό του μικροδιηγήματος είναι η αφηγηματικότητα· δηλαδή, όσο μικρή και αν είναι η έκτασή του είναι προορισμένο να αφηγηθεί μια ιστορία και πρέπει να την αφηγηθεί με ένταση. Συνεπώς, έχει πλοκή (αλλά όχι περίπλοκη), συγκεκριμένο χώρο στον οποίο εξελίσσεται η αφήγηση (αλλά με ελάχιστες ή και καθόλου περιγραφές) και χαρακτήρες (αλλά με μηδαμινή αναφορά στα φυσικά ή ψυχολογικά χαρακτηριστικά τους).

Το σπουδαιότερο όμως χαρακτηριστικό του μικροδιηγήματος είναι, όπως προείπαμε, η αφαιρετικότητα (η έλλειψη), αφού όλα όσα δεν εμφανίζονται στο λιλιπούτειο κείμενο έχουν μεγαλύτερη βαρύτητα από αυτά που εμφανίζονται. Αυτός είναι ο λόγος που το μικροδιήγημα απαιτεί την ενεργό συμμετοχή του αναγνώστη, ο οποίος πρέπει να «εφεύρει» αυτό που δεν είναι εμφανές, αυτό που ο/η συγγραφέας απλώς υπονοεί.

Οικονομία λόγου, λοιπόν, λιτότητα εκφραστικών μέσων, ακρίβεια στην επιλογή των λέξεων, αλλά και διακειμενικότητα (μέγιστος παράγοντας που συμβάλλει στη λεκτική οικονομία), χιούμορ, ειρωνεία, σαρκαστική διάθεση και, βέβαια, τίτλος, οπωσδήποτε τίτλος (γιατί, πολλές φορές, εκεί παίζεται το «παιχνίδι»).

Τα σύνορα του μικροδιηγήματος (θα το αντιληφθείτε πολύ καλά διαβάζοντας την παρούσα ανθολογία), δεν είναι πάντα απολύτως σαφή, αφού παίρνει / δανείζεται / κλέβει [και ταυτόχρονα υπονομεύει] χαρακτηριστικά από διάφορα λογοτεχνικά (διήγημα, [πεζο]ποίημα, αφορισμό) αλλά και μη λογοτεχνικά (γκράφιτι, διαφημιστικά σποτ, άρθρα στον Τύπο) είδη. Είναι, ως εκ τούτου, είδος πολυσυλλεκτικό και αυθάδες, αφού ό,τι ανερυθρίαστα οικειοποιείται το προσαρμόζει αμέσως στα μέτρα του.  

Στην Ελλάδα, αν δεν με απατούν τα αρχεία μου, είναι ο καθηγητής Δημήτρης Τζιόβας εκείνος ο οποίος χρησιμοποιεί πρώτος, το 1993, τον όρο «μικρο-αφήγηση», αλλά το αποκαλούμενο «τέταρτο πεζογραφικό είδος», στις διάφορες ονοματικές παραλλαγές του: διήγημα μπονζάι (Γιάννης Πατίλης, Ηρώ Νικοπούλου), μικροδιήγημα (Κωνσταντίνος Παλαιολόγος), μικρομυθοπλασία (Δήμητρα Ι. Χριστοδούλου) κ.λπ., καθιερώνεται, πρώτα στο διαδίκτυο και σταδιακά στην εγχώρια βιβλιοαγορά, μόλις στις αρχές του τρέχοντος αιώνα.

        Αυτό, φυσικά, όπως συνέβη και στις υπόλοιπες γλώσσες, δεν σημαίνει πως η ελληνική μικρομυθοπλασία αγνοείται πριν από την έλευση του όρου. Κάθε άλλο. Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα όσο και, πολύ περισσότερο, στις αρχές του 20ού, είναι αρκετοί οι έλληνες συγγραφείς που γράφουν μικροδιηγήματα, δεκαετίες ολόκληρες πριν από την καθιέρωση του εν λόγω όρου στην παγκόσμια λογοτεχνία [μην λησμονούμε ότι η εξέλιξη και η εξάπλωση του είδους βοήθησαν στο να ενταχθούν στην έννοια «μικροδιήγημα» λογοτεχνικά κείμενα που παλιότερα δεν ήξερε κάποιος πού να τα κατατάξει]. Μιλάμε, για παράδειγμα, για σύντομα ή υπερσύντομα αφηγήματα συγγραφέων όπως οι Αργύρης Εφταλιώτης, Ιωάννης Μ. Δαμβέργης, Ιωάννης Κονδυλάκης, Αθανάσιος Θ. Γκράβαλης, Κώστας Βάρναλης ή Στρατής Μυριβήλης, μεταξύ πολλών άλλων.

        Η λίστα των ελλήνων και ελληνίδων συγγραφέων που ασχολούνται με τη μικρομυθοπλασία, αρχίζει και μεγαλώνει από τα μέσα του 20ού αιώνα και εντεύθεν, με προεξάρχοντες τον Επαμεινώνδα Χ. Γονατά, αρχικά, και τον Ηλία Χ. Παπαδημητρακόπουλο, στη συνέχεια. Από τα τέλη του 20ού αιώνα και, πλέον, στις πρώτες δεκαετίες του 21ου η παραγωγή μικρομυθοπλασίας στη χώρα μας φτάνει σε ύψη δυσθεώρητα, αφού με αυτή ασχολούνται περιστασιακά πολλά καταξιωμένα ονόματα της ελληνικής πεζογραφίας, στα οποία έρχονται να προστεθούν συνεχώς ολοένα και περισσότερα άτομα που έχουν πλέον ως κύριο μέσο έκφρασής τους το μικροδιήγημα.

        Αυτή την «κοσμογονία» φιλοδοξεί να καταγράψει (εν μέρει, φυσικά, όπως συμβαίνει με κάθε παρόμοια απόπειρα) η ανθολογία που κρατάτε στα χέρια σας, έργο ενός ευφάνταστου δημιουργού και δεινού αναγνώστη. Το ελληνικό μικροδιήγημα 1974 – 2024 είναι ένα ψηφιδωτό της σύγχρονης ελληνικής μικρομυθοπλασίας, καμωμένο με μεράκι, κόπο, τόλμη και έμπνευση από τον Π. Ένιγουεϊ [που έχει δώσει και άλλα δείγματα γραφής της ανθολογικής του δεινότητας]. Το αναγνωστικό κοινό καλείται, με την ενεργή ανάγνωση αυτού του τόμου να αναπλάσει 118 κόσμους, όσα και τα κείμενα που τον αποτελούν [από 17 λέξεις, το μικρότερο, μέχρι 926, το μεγαλύτερο, αν έχω μετρήσει σωστά], τα οποία δεν είναι όλα εξαρχής μικροδιηγήματα· υπάρχουν μέσα σε αυτή την ανθολογία, τουλάχιστον ως προς την αρχική πρόθεση των δημιουργών τους, πέρα από μικροδιηγήματα, κείμενα που θα μπορούσαν να καταταγούν στο είδος του διηγήματος, της ποίησης, του χρονικού, ακόμη και του… κρυπτόλεξου. Αλλά, είπαμε, η μικρομυθοπλασία έχει την ικανότητα και όλα αυτά τα είδη να τα αφομοιώνει και να τους (προσ)δίδει διαφορετική διάσταση.

        Καλή ανάγνωση, λοιπόν, με όποια σειρά θέλετε, και μην σας ξεγελά η έκταση, γιατί είναι πολυδαίδαλος και πολυεπίπεδος ο κόσμος της μικροαφήγησης. Quedan ustedes advertidos, που λένε και στην Ισπανία: σας προειδοποιήσαμε.   

Το παρόν κείμενο αποτελεί εισαγωγή στην ανθολογία του Π. Ένιγουεϊ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΜΙΚΡΟΔΙΗΓΗΜΑ 1974 - 2024. ΜΙΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ που θα κυκλοφορήσει εντός του 2025.