Περί αδιαβρόχων, καταρρακτών και δίγλωσσων εκδόσεων ποίησης, του Βιθέντε Φερνάντεθ Γκονθάλεθ

Στο Paterson (2016), την τελευταία ταινία του Τζιμ Τζάρμους, ο χαρακτήρας που ενσαρκώνεται από τον Ναγκάσε Μασατόσι, ένας ιάπωνας λάτρης της ποίησης που πηγαίνει στη μικρή πόλη του Πάτερσον, στο Νιου Τζέρσεϋ, για να αποτίσει φόρο τιμής στον Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς, βρίσκεται, μπροστά στους καταρράκτες του ποταμού Πασάικ, με τον Πάτερσον, οδηγό λεωφορείου, ποιητή, κεντρικό ήρωα της ταινίας, καθισμένο σε ένα παγκάκι. Οι θεατές ξέρουν ότι συνηθίζει να κάθεται εκεί. Ο Ιάπωνας πιάνει συζήτηση με τον οδηγό λεωφορείου κι αυτός κάποια στιγμή του διαλόγου τον ρωτάει αν γράφει ποίηση· ο ερασιτέχνης ποιητής-προσκυνητής απαντάει καταφατικά, my notebooks, τα τετράδιά μου –ανοίγει την τσάντα του για να τα δείξει–, και προσθέτει: «My poetry only in Japanese. No translation. Poetry in translation is like taking a shower with a raincoat on». Η ποίησή μου μόνο στα ιαπωνικά. Χωρίς μετάφραση. Η μεταφρασμένη ποίηση είναι σαν να κάνεις ντους φορώντας αδιάβροχο. Ο Πάτερσον με τη σειρά του απαντάει –γελώντας– «I see what you mean». Κατά πάσα πιθανότητα, στη λογική της κινηματογραφικής γραφής του Τζάρμους, ειδικά σε αυτή της συγκεκριμένης ταινίας, ο Πάτερσον ερμηνεύει κυριολεκτικά τον Ιάπωνα, και όταν του λέει «I see what you mean», αυτό που λέει είναι ότι ο συνομιλητής του είπε: «Η ποίηση μου μόνο στα ιαπωνικά. Χωρίς μετάφραση. Η μεταφρασμένη ποίηση είναι σαν να κάνεις ντους φορώντας αδιάβροχο». Η πνευματώδης φράση μπορεί να τροφοδοτήσει, ήδη τροφοδοτεί, τη συζήτηση σχετικά με την αδυναμία μετάφρασης της ποίησης, τη miseria, τη συκοφαντία του traduttore traditore.

Ο διάλογος, παρ’ όλα αυτά, και η δήλωση επιτρέπουν μια ειρωνική ανάγνωση σε διάφορα πλάνα. Κατ’ αρχήν, ο ιάπωνας ποιητής πιθανόν να μην έχει δει να εκδίδεται έργο του, όπως και ο Πάτερσον, το έργο του οποίου ζει μόνο στα τετράδιά του· εκτεθειμένο στις καταστροφικές διαθέσεις ενός σκύλου. Ο Ιάπωνας μάλιστα, πριν τον αποχαιρετήσει, χαρίζει στον Πάτερσον ένα πολλά υποσχόμενο λευκό τετράδιο, μαζί με άλλη μία αξιομνημόνευτη φράση: «sometimes an empty page presents the most possibilities». Ένα δώρο στον κατάλληλο χρόνο, αμέσως μετά τη στιγμή που ο Mάρβιν, ο σκύλος του, ή καλύτερα, ο σκύλος της αγαπημένης του Λάουρα, καταστρέφει τα τετράδιά του, γεμάτα χειρόγραφα ποιήματα. Η Λάουρα του το λέει σε μια σκηνή· πρέπει να κάνεις κάτι με τα ποιήματά σου, να τα δημοσιεύσεις, να ανήκουν σε όλο τον κόσμο.

Όταν ο Ιάπωνας εξομολογείται στον Πάτερσον το θαυμασμό του για τον Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς βγάζει από την τσάντα του μια ιαπωνική έκδοση, μια μετάφραση του Paterson.  Παρεμπιπτόντως, μια δίγλωσση έκδοση. Θα μείνω λίγο σε αυτή τη λεπτομέρεια. Στις δίγλωσσες εκδόσεις ποίησης η μετάφραση μπορεί να χρησιμεύσει ως βοήθεια για να διαβάσει κανείς το πρωτότυπο κείμενο, όπως στις ενδογραμμικές μεταφράσεις των βιβλίων της Βίβλου, μεταφράσεις που στερούνται λογοτεχνικής αυτονομίας, ακόμη και κειμενικής αυτονομίας, που είναι απλώς ένα εργαλείο για την ανάγνωση του πρωτότυπου κειμένου, που διευκολύνουν την ανάγνωση του πρωτοτύπου, στα ελληνικά, για παράδειγμα, στην περίπτωση της Καινής Διαθήκης. Το κείμενο της μετάφρασης, σε μια δίγλωσση έκδοση, μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για την εξάσκηση της ανάγνωσης σε μια γλώσσα που μαθαίνει κάποιος, και με αυτό τον τρόπο η έκδοση παίρνει μια παιδαγωγική διάσταση, όπως σε ορισμένες συλλογές κλασικών συγγραφέων που προορίζονται για την εκμάθηση των ελληνικών και των λατινικών. Δεν φαίνεται να είναι αυτοί οι βασικοί λόγοι για τους οποίους καλλιεργείται η τάση για δίγλωσσες εκδόσεις στις σύγχρονες συλλογές που απευθύνονται στο αναγνωστικό κοινό της ποίησης, σε άτομα που απολαμβάνουν την ανάγνωση της ποίησης, άτομα που δεν σκοπεύουν στις περισσότερες περιπτώσεις να χρησιμοποιήσουν τις εκδόσεις για να μάθουν μια γλώσσα, ούτε καν για να την καλλιεργήσουν· σε πολλές περιπτώσεις δεν γνωρίζουν τη γλώσσα και δεν θα μπορέσουν να διαβάσουν το πρωτότυπο κείμενο, δεν θα μπορέσουν καν να απολαύσουν την αντιπαραβολή των δύο κειμένων ούτε να έχουν τη λογοτεχνική ικανοποίηση της επινόησης άλλων εκδοχών, διαφορετικών από τις καταγεγραμμένες από τον δημιουργό της μετάφρασης. Τι ρόλο διαδραματίζει τότε η παρουσία του πρωτότυπου κειμένου στις δίγλωσσες εκδόσεις ποίησης; Είτε είναι στην κλασική μορφή των αντιπαραβαλλόμενων κειμένων (το πρωτότυπο στη σελίδα με τον ζυγό αριθμό, η μετάφραση στη σελίδα με το μονό), είτε στην πιο μοντέρνα, στην οποία το πρωτότυπο κείμενο τοποθετείται στο κάτω μέρος του σώματος κειμένου, κάτω από το κείμενο της μετάφρασης, ακριβώς πάνω από το περιθώριο του υποσέλιδου. Μήπως με αυτόν τον τρόπο επιδιώκεται η νομιμοποίηση της μετάφρασης;

Ίσως για τον Ιάπωνά μας η μετάφραση στη γλώσσα του να είναι απλώς ένα εργαλείο, όπως οι ενδογραμμικές μεταφράσεις της Βίβλου, που βοηθά την ανάγνωση του πρωτοτύπου στα αγγλικά. Ίσως κάνει στο Πάτερσον το σάλτο μορτάλε και ίσως σταματήσει να χρησιμοποιεί τη δίγλωσση έκδοση προκειμένου να διαβάσει τον μαέστρο, ίσως αποφασίσει να βγάλει το αδιάβροχο κάτω από τους καταρράκτες. Αλλά, μπορεί το αδιάβροχο να είναι η παρουσία του πρωτότυπου κειμένου στην έκδοση, που τον εμποδίζει να πλατσουρίσει χαλαρός στα ταπεινά νερά του μεταφρασμένου κειμένου. Ή, όπως ισχυρίζεται στο The Times Literary Supplement ο Άλαν Μπράουντζον στην κριτική του για την ταινία, ίσως να είναι ο ίδιος ο δημιουργός της μετάφρασης, ένας σκοτεινός κατασκευαστής αδιαβρόχων.

Η ταινία του Τζάρμους είναι μεταξύ άλλων ένας φόρος τιμής στον Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς· όχι μόνο γιατί έχει τον τίτλο Paterson και προβάλλει το Πάτερσον, αλλά γιατί αυτή η ίδια αποτελεί ένα ποίημα που εικονογραφεί την ποιητική του. Σε κάποια στιγμή της συζήτησής τους μπροστά στον καταρράκτη, ο ιάπωνας μεταφραστής ρωτά τον οδηγό του λεωφορείου (που ερμηνεύεται, παρεμπιπτόντως, από τον Άνταμ Ντράιβερ) αν είναι και εκείνος ένας ποιητής από το Πάτερσον. Η απάντηση είναι αρνητική, «I’m a bus driver myself. Just a bus driver». Οδηγός λεωφορείου στο Πάτερσον! Ο Ιάπωνας, ενθουσιασμένος, το βρίσκει πολύ ποιητικό· θα μπορούσε να είναι ένα ποίημα του Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς, λέει με το δίκιο του. Ας θυμηθούμε ότι κατά πάσα πιθανότητα είναι ο μεταφραστής της ποίησής του στα ιαπωνικά και τη γνωρίζει σε βάθος. «Ο Ουίλιαμς –εξηγεί ο Χουάν Μιγκέλ Λόπεθ Μερίνο («Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς: “Δεν υπάρχουν ιδέες παρά μόνο στα πράγματα”», Tonos, τεύχος 11 [2016])– δεν έχει ως αφετηρία προκαταλήψεις που κάνουν διαχωρισμό ανάμεσα σε υλικά που επιδέχονται ποιητικοποίησης και σε υλικά αταίριαστα για ένα ποίημα, όπως επίσης δεν πιστεύει στη διάκριση ανάμεσα σε λέξεις λόγιες, κατάλληλες για το ποίημα, και λέξεις ποταπές. Έτσι λύνει ένα συχνό πρόβλημα στην ποίηση οποιασδήποτε εποχής και παράδοσης: πώς να αναφερθείς με αληθοφάνεια και χάρη στα καθημερινά αντικείμενα όταν στερούμαστε ικανότητας χειρισμού των αληθινών τους ονομάτων; Αυτό είναι ένα από τα μεγάλα επιτεύγματα της ποίησής του: η δεξιότητα να ονομάζει ό,τι τον περιβάλλει. Γι’ αυτό τα ποιήματά του προκαλούν μια αίσθηση απτής αμεσότητας με τεράστια ζωντάνια». Τα ποιήματα που ο οδηγός γράφει και λέει καθώς τα συλλαμβάνει στην πορεία της ιστορίας, είναι έργο του Ρον Πάτζετ, ποιητή της δεύτερης φουρνιάς της ονομαζόμενης Σχολής της Νέας Υόρκης, και βρίσκονται στα ίχνη ποιημάτων όπως το διάσημο: «This is just to say» (1934):

This is just to say                            Αυτό απλά για να σου πω

     I have eaten                                               Έχω φάει

     the plumps                                                τα δαμάσκηνα

     that were in                                               που ήταν

     the icebox                                                  στο ψυγείο

                            

      and which                                                 και τα οποία

      you were probably                                    πιθανόν

      saving                                                       φύλαγες

      for breakfast                                             για πρωινό

                  

       Forgive me                                               Συγχώρεσε με

     they were delicious                                 ήταν πεντανόστιμα                

       so sweet                                                  τόσο γλυκά

       and so cold.                                             και τόσο κρύα.

Στα ίδια χνάρια, αυτό το ποίημα του Ρότζερ Γολφ: «Nada de particular»:

               Τίποτα το ιδιαίτερο

                           

                  Βυθίζω το κουτάλι

                  στη μαλακή στερεότητα του γιαουρτιού

                  και το τρώω, αργά, όρθιος, στο φως

                  του ανοιχτού ψυγείου. Γεύομαι

                  την απολαυστική δροσιά του,

                  την απαλή και καθαρή υφή του.

                  Ήταν το τελευταίο.

                  Ίσως γι’ αυτό μου θυμίζει τούτο το ποίημα

                  του Κάρλος Γουίλιαμς, το ποίημα

                  στο οποίο μιλάει για τις φράουλες. Ή ίσως

                 να ήταν δαμάσκηνα, δεν ξέρω. Για να διαπιστώσω έτσι

                  ότι, όντως, δεν υπάρχουν ιδέες

                  παρά μόνο στα πράγματα. Είναι αλήθεια:

                  στα δαμάσκηνα, στις φράουλες, στο γιαούρτι

                  που τελειώνω και πετώ στα σκουπίδια

                  πριν κατευθυνθώ προς το κρεβάτι

                  χωρίς τίποτα το ιδιαίτερο στο μυαλό.

(Από το Días perdidos en los transportes públicos [Χαμένες μέρες στα μέσα μαζικής μεταφοράς], Βαρκελώνη, Αnthropos, 1992). Μήπως είναι και αυτό το ποίημα του Ρότζερ Γολφ μια μετάφραση του ποιήματος «This is Just to Say»;

Σε μια διαφωτιστική για την ταινία συνέντευξη που πήρε η Έιμι Tόμπιν (Film Comment, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2016), ο Τζιμ Τζάρμους ομολογεί ότι έχει εμπνευστεί από τον προσωπισμό που διακήρυξε ο Φρανκ Ο’Χάρα: Μην γράφεις ποίηση για τον κόσμο — όπως ζητά η Λάουρα από τον Πάτερσον. Γράψε ποίηση για ένα πρόσωπο. Γράψε ένα σημείωμα αγάπης σε κάποιον που αγαπάς, ή ένα μικρό ποιητικό γράμμα σε κάποιον που γνωρίζεις. («Don’t write poetry to the world. Write poetry to one other person. Write a love note to someone you love, a little poetic letter to someone you know»). Στην ίδια συνέντευξη        εξηγώντας την προτίμησή του για την ποίηση, το ενδιαφέρον του για τον Γουόλτ Γουάιτμαν, και τον Χαρτ Κρέιν, για τον Ουάλας Στίβενς, για τον Φρανκ Ο’Χάρα και για τη Σχολή της Νέας Υόρκης, αποκαλύπτει ότι όλα ξεκίνησαν με την ανάγνωση του Μποντλέρ, των συμβολιστών, του Ρεμπό, ασφαλώς, και του Ρίλκε, που τους διάβασε σε μετάφραση.

Όπως είναι γνωστό, ο Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς, σε διαφορετικό μήκος κύματος από τον αριστοκρατικό ευρωπαϊσμό του Έλιοτ και του Πάουντ, θέτει το έργο του στην υπηρεσία μιας δημοκρατικής λογοτεχνικής γλώσσας, που έχει στηριχτεί περισσότερο πάνω στους ρυθμούς της ομιλούμενης γλώσσας παρά στα παραδοσιακά αγγλικά μέτρα και ομοιοκαταληξίες, και έχει ανατραφεί από τη διαφορετικότητα των προελεύσεων και των πολιτισμών των ίδιων των Ηνωμένων Πολιτειών, μια διαφορετικότητα η οποία εκφράζεται αξιοσημείωτα στη μικρή πόλη του Πάτερσον, σε σημείο που αυτή μετατρέπεται σε έμβλημα στο έργο του γιατρού-ποιητή που φέρει αυτόν ακριβώς τον τίτλο: Πάτερσον. Το υπενθυμίζει ο ίδιος ο Τζιμ Τζάρμους στη συζήτησή του με την Έιμι Τόμπιν. Η ταινία, από την πλευρά της, θα μπορούσε να είναι, σύμφωνα με εκτιμήσεις του λονδρέζου κριτικού κινηματογράφου Τζόναθαν Ρόμνεϊ («Film of the Week: Paterson», Film Comment, 28 Δεκεμβρίου 2016), η μοναδική κωμωδία που έγινε ποτέ για τη δημοκρατική φύση της ποίησης. («It may be the only comedy ever made about the democratic nature of poetry»).

Ένα από τα μονοπάτια που διασχίζει ο Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς σε αναζήτηση αυτής της δημοκρατικής λογοτεχνικής γλώσσας, αυτού του αμερικανικού ιδιώματος που εκείνος επιζητούσε, είναι ακριβώς η πρακτική της μετάφρασης και συγκεκριμένα της μετάφρασης ποίησης γραμμένης σε ισπανική γλώσσα, τη γλώσσα της πορτορικανής μητέρας του –με ό,τι αυτό σημαίνει–, γλώσσα αποτυπωμένη στο δεύτερο όνομά του, Κάρλος[1].

Ο εκδοτικός οίκος New Directions δημοσίευσε το 2011 το By Word of Mouth. Poems from the Spanish, 1916-1959, έναν τόμο, με έναν ιδιαιτέρως σημαίνοντα τίτλο, που περιλαμβάνει δικές του μεταφράσεις ισπανικής και λατινοαμερικάνικης ποίησης, υπό την επιμέλεια του μεταφραστή Τζόναθαν Κοέν, ειδικού στη λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία, και με πρόλογο του Χούλιο Μαρσάν σχετικά με το ρόλο που διαδραματίζει στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και τις ποιητικές ιδέες του Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς η ενασχόλησή του ως μεταφραστής. O Χούλιο Μαρσάν είναι μεταξύ άλλων ειδικός στις ισπανικές ρίζες του ποιητή από το Νιού Τζέρσεϋ. Ποίηση, για παράδειγμα, των Φρανθίσκο δε Κεβέδο, Σιλβίνα Οκάμπο, Αλί Τσουμασέρο.

Όπως σχολιάζει ο Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς στην αυτοβιογραφία του, τα ισπανικά και η λογοτεχνία σε ισπανική γλώσσα, μη έχοντας σχέση με το βρετανικό παρελθόν, προσφέρουν την ευκαιρία μέσω της μετάφρασης για μια χρήση πιο αναζωογονητική και ανανεωτική της ίδιας της γλώσσας, της καθομιλούμενης αγγλικής των ΗΠΑ, την ευκαιρία για πειραματισμό και δημιουργία ανεξάρτητων μοντέλων αμερικανικής ποίησης πέρα από αυτά που προσφέρουν τα αγγλικά ή τα γαλλικά (The Autobiography, Random House, 1951). Οι μεταφράσεις ισπανικής και λατινοαμερικάνικης ποίησης του Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς, του μεταφραστή, δημιουργού στη σκιά του Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς, αποτελούν, από την άλλη, πολιτικές πράξεις όχι μόνο σε εκείνες τις περιπτώσεις που αφορούν εκδοχές ποιημάτων τα οποία συνδέονται με την υποστήριξη του δημοκρατικού καθεστώτος στα χρόνια του ισπανικού εμφυλίου (ο Ουίλιαμς ήταν πρόεδρος μιας ιατρικής επιτροπής βοήθειας προς την ισπανική δημοκρατία), αλλά και στο βαθμό που συντελούν στο να φέρουν στο φως μια γλώσσα και κάποιες κουλτούρες περιθωριακές και περιθωριοποιημένες στις Ηνωμένες Πολιτείες, την εποχή που εκείνος έζησε. Είναι σκόπιμο να θυμηθούμε ότι ο Ουίλιαμς είχε μορφωθεί μέσα σε ένα δίγλωσσο οικογενειακό περιβάλλον και η γνώση των ισπανικών και των ισπανόγραφων λογοτεχνιών, η ισπανόφωνη πλευρά της ταυτότητας του, υπήρξε σε κάθε περίπτωση ένας παράγοντας στη διαμόρφωσή του ως άτομο και ως λογοτεχνική προσωπικότητα. Το αξιοσημείωτο εδώ είναι ο ρόλος που διαδραμάτισε η μεταφρασμένη ποίηση, η ρητή μετάφραση των κειμένων στα αγγλικά, στη διάρθρωση της ποιητικής του γλώσσας, ρόλο που δεν μπορεί να παίξει η ποίηση στο πρωτότυπο από μόνη της· χρειάζεται αδιάβροχο[2].

Η μετάφραση λοιπόν, έτσι όπως την αντιλαμβάνεται και την ασκεί ο Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς συμβάλλει, σύμφωνα με τον Μπένγιαμιν, στην αρτιότητα του πρωτοτύπου, στην κλίση του πρωτοτύπου –σε αυτή την περίπτωση, της ποίησης σε ισπανική γλώσσα του Χρυσού Αιώνα και του 20ού αιώνα– να φτάσει να γίνει αυτό που μπορεί να γίνει. Συμβάλλει παράλληλα στο να μεταβληθούν, διαμέσου του κειμένου της μετάφρασης, η γλώσσα και η κουλτούρα των Ηνωμένων Πολιτειών. Αυτή η βούληση για μεταμόρφωση προβάλλεται ως πρωταρχικό στοιχείο της μεταφραστικής του ποιητικής. Ένα πρόγραμμα εφικτό μόνο μέσω της ποίησης σε μετάφραση. Ένα πρόγραμμα mutatis mutandis σε ισχύ, εδώ και παντού, εν έτει 2017. Η ποίηση σε μετάφραση με αυτήν την έννοια, όχι μόνο δεν παρεμβάλλεται ως ενοχλητικό αδιάβροχο ανάμεσα στο δέρμα και στο νερό του ντους, αλλά είναι από μόνη της ένας χείμαρρος ορμητικός, ένας πίδακας παρορμητικός σαν τον μεγάλο καταρράκτη του Πασάικ στο Πάτερσον. 

O Vicente Fernández González  γεννήθηκε το 1953 στην Ταλαβέρα δε λα Ρέινα (Τολέδο) και είναι φιλόλογος και μεταφραστής ελληνικής λογοτεχνίας στα ισπανικά. Έχει κερδίσει δύο φορές το κρατικό βραβείο μετάφρασης στην Ισπανία (το 1992 για το Seis noches en la Acrópolis, του Γιώργου Σεφέρη, και το 2003 για το Verbos para la rosa, του Θανάση Χατζόπουλου) και μία στην Ελλάδα (το 2012 για τη συλλογική μετάφραση του Ciudades a la deriva του Στρατή Τσίρκα). Εργάζεται ως Αναπληρωτής Καθηγητής Μετάφρασης στα ελληνικά στο Πανεπιστήμιο της Μάλαγας.

Η μετάφραση του δοκιμίου του Vicente Fernández González είναι προϊόν του μαθήματος που διδάσκει ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΑΠΘ, κατεύθυνση «Μετάφραση, επικοινωνία και εκδοτικός χώρος». Συμμετείχαν οι φοιτητές Flor de María Nochebuena, Χαρίκλεια Κουτρούμπα, Ελένη Παντελίδου και Σταύρος Χατζής.

---

[1] Βλέπε Ρeter Ramos: «Cultural Identity, Translation, and William Carlos Williams», MELUS, τόμος 38, νούμ. 2, New Perspectives on Puerto Rican, Latina/o, Chicana/o, and Caribbean American Literatures (2013), σσ.  89-110.

[2] Ο Πάμπλο Ινγκμπέργκ, στο εμπνευσμένο του άρθρο με τίτλο «Αναπαραγωγική μετάφραση» στο περιοδικό Trujamán (31/5/2017), αναφορικά με το Paterson: «Για τους Ιάπωνες, το σεξ με προφυλακτικό δεν είναι το ίδιο με το σεξ χωρίς αυτό. Για τους Αργεντινούς, όμως, εξακολουθεί να είναι σεξ.  Και έχει την αναμφίβολη χάρη του. Και καμιά φορά είναι πηγή ατυχημάτων. Και κάποιες φορές σε αυτά τα ατυχήματα το παράνομο πέρασμα ουσιών μέσα από ένα αδιάβροχο που δεν είναι και τόσο αδιάβροχο, φέρνει αναπαραγωγή».