Συνέντευξη στην Άννα Γρίβα για το literature.gr με αφορμή τη συλλογική μετάφραση ποιημάτων της Blanca Varela στα ελληνικά

 

Μια φορά τον μήνα συνομιλούμε με καταξιωμένους μεταφραστές γύρω από πρόσφατες δουλειές τους.  Αυτή τη φορά ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος θα μας μιλήσει για το βιβλίο Άσμα δημώδες και άλλα ποιήματα (Εκδόσεις Librofilo & CO, 2024) της Περουβιανής ποιήτριας Blanca Varela, στο οποίο υπογράφει τον συντονισμό και την επιμέλεια της συλλογικής μετάφρασης.

Αγαπητέ Κωνσταντίνε, αναμφιβόλως τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε ένα ζωηρό ενδιαφέρον από πλευράς του αναγνωστικού κοινού για τη λογοτεχνία της Λατινικής Αμερικής. Νομίζω πως αυτό το ενδιαφέρον έχει κινητοποιήσει στην Ελλάδα μια σειρά καλών μεταφράσεων λατινοαμερικάνικων πεζογραφικών έργων, μεγάλης και μικρής φόρμας, ενώ είναι αρκετές και οι δημοσιεύσεις που αφορούν την ποίηση. Πώς θα μπορούσες να εξηγήσεις αυτό το ενδιαφέρον; Τι θεωρείς πως αναζητά το κοινό στρεφόμενο στη λατινοαμερικάνικη παράδοση;

 

Είμαι απολύτως σύμφωνος με τη διαπίστωση για την ύπαρξη έντονου ενδιαφέροντος, από πλευράς ελληνικού αναγνωστικού κοινού, για τη λατινοαμερικανική (ισπανόγραφη και βραζιλιάνικη) πεζογραφία, ενδιαφέρον που ξεκινάει στις αρχές τις δεκαετίας του ’80 με συγγραφείς όπως ο Μπόρχες ή ο Γκαρσία Μάρκες και κρατάει καλά έως τις μέρες μας, 40 ολόκληρα χρόνια αργότερα, με επανεκδόσεις των κορυφαίων έργων των συγγραφέων του λατινοαμερικανικού μπουμ, αλλά και με δεκάδες νέες φωνές, κυρίως γυναικείες, που αποκτούν όλες το δικό τους αναγνωστικό κοινό (μέσω πολύ καλών μεταφράσεων, να το τονίσουμε αυτό). Οι τίτλοι δεν είναι πολλοί ετησίως (καμία σύγκριση με την αγγλόφωνη ή, ακόμα και, τη γαλλόφωνη λογοτεχνία), αλλά ό,τι βγαίνει διαβάζεται· δεν έχει, «σαβούρα» η λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία που φτάνει στην Ελλάδα. Τώρα, ως προς το τι αναζητεί το αναγνωστικό κοινό της χώρας μας σε αυτή τη λογοτεχνία, νομίζω ότι μπορεί να συνοψιστεί, με μεγάλο κίνδυνο ατυχούς γενίκευσης, αλλά δεν έχουμε και τον χώρο για πιο ειδική ανάλυση, σε τρεις παραμέτρους: συναίσθημα (θεωρούμε, και εν πολλοίς έτσι είναι, ότι πρόκειται για μια λογοτεχνία που «βράζει το αίμα της»), εγγύτητα (θεωρούμε, μάλλον γενικεύοντας παράτολμα, ότι η πραγματικότητα στη Λατινική Αμερική έχει πολλά κοινά με τη δική μας), επαναστατικότητα (θεωρούμε ότι η λογοτεχνία της Λατινικής Αμερικής είναι μια λογοτεχνία της καταγγελίας και του ξεσηκωμού ενάντια στον [οποιοδήποτε] δυνάστη. Αυτή η παράμετρος είναι ιδιαίτερα εμφανής στη νέα γυναικεία λατινοαμερικανική πεζογραφία που υψώνει με χίλιους τρόπους το ανάστημά της ενάντια στην πατριαρχία).    

 

Για όσους παρακολουθούμε τη διεθνή ποίηση το όνομα της Blanca Varela δεν είναι άγνωστο. Θα μπορούσες να μας καταθέσεις τη δική σου οπτική; Να μας τη «συστήσεις» αναφερόμενος σε στοιχεία της ζωής της και της δημιουργικής της πορείας; Ποια στοιχεία της γραφής της την καθιστούν ξεχωριστή μέσα στη λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία;

 

Η λατινοαμερικανική γυναικεία ποίηση είναι μια «ήπειρος». Τεράστια ονόματα ποιητριών που πάλεψαν με θεούς και δαίμονες (την πατριαρχία που λέγαμε) για να ακουστεί η φωνή τους (σε κάποιες περιπτώσεις, μετά θάνατον): Μιστράλ, Στόρνι, Βιτάλε, Πισαρνίκ… η λίστα είναι ατελείωτη. Η Μπλάνκα Βαρέλα, δεν είναι απλώς άλλη μια μεγάλη μορφή σε αυτή τη συναρπαστική αλυσίδα. Είναι η σημαντικότερη ποιήτρια του Περού, μια φωνή και μια ιδιοσυγκρασία ιδιαίτερες, που εμένα μού «άνοιξαν ορίζοντες» αμέσως μόλις ήρθα σε επαφή με το έργο της. Με συγκίνησε, με συνεπήρε. Στη διάρκεια της μεταφραστικής διαδικασίας, όμως, άρχισα να ανακαλύπτω και το πνευματικό της βάθος που κάνει την ποίησή της μοναδική. Έντονη συναισθηματική φόρτιση, πνευματικό βάθος, αποστασιοποίηση και ειρωνεία, αυτό είναι το τετράπτυχο που χαρακτηρίζει, κατ’ εμέ, την ποίησή της.   

 

Η δουλειά που έγινε σε αυτό το βιβλίο ήταν συλλογική και μάλιστα προέκυψε μέσα από ένα εργαστήριο λογοτεχνικής μετάφρασης. Θα ήθελες να μας μιλήσεις για τις ιδιαιτερότητες μιας τέτοιας μεταφραστικής διαδικασίας; Με ποιον τρόπο συλλειτουργήσατε ως μεταφραστές; Υπήρξαν δυσκολίες και προβληματισμοί αλλά και δυνατότητες που μια «μοναχική» μεταφραστική εργασία δεν θα προσέφερε;

 

Οφείλω να πω σε αυτό το σημείο ότι εδώ και δεκαετίες συνδυάζω την κατά μόνας μετάφραση με την ομαδική/συλλογική/συνεργατική. Έχω, είτε με τον έναν είτε με τον άλλον τρόπο, πάνω από 100 τίτλους στο ενεργητικό μου. Έχω, λοιπόν, να καταθέσω με κάθε βεβαιότητα ότι η συλλογική μεταφραστική διαδικασία οδηγεί σε καλύτερα μεταφραστικά αποτελέσματα. Γνωρίζω ότι αυτή η άποψη δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλής στο συνάφι, αλλά είμαι σίγουρος ότι κάποτε θα επικρατήσει, και αυτό θα είναι καλό παράδειγμα όχι μόνο για τον χώρο της λογοτεχνικής μετάφρασης, αλλά γενικά για τον τρόπο συμπεριφοράς σε αυτή την αυτιστικά εγωκεντρική χώρα. Το Άσμα δημώδες και άλλα ποιήματα, λοιπόν προέκυψε από ένα διπλό εργαστήριο μετάφρασης (ένα διά ζώσης και ένα διαδικτυακό) υπό την αιγίδα του Κέντρου Ιβηροαμερικανικών Γλωσσών και Πολιτισμών Abanico, με συντονιστή εμένα. Τα δύο εργαστήρια έγιναν παράλληλα, με διαφορετικό υλικό, πλην ενός ποιήματος, το καθένα, από τον Ιανουάριο έως τον Απρίλιο του 2023, ενώ ακολούθησε μια μακρά, πάλι συλλογική, περίοδος επιμέλειας. Η ομάδα του διά ζώσης εργαστηρίου αποτελείτο από τις: Ελένη Βλάχου, Αναστασία Γιαλαντζή, Λαμπρίνα Ιωάννου, Κατερίνα Μάρκου, Μαρία Μελαδάκη, Ματίνα Μπίλλια, Χρυσούλα Ξένου, Σοφία Φερτάκη· η ομάδα του διαδικτυακού εργαστηρίου από τις: Μαρία Αθανασιάδου, Νατάσα Βακουφτσή, Κωνσταντίνα Δράτσα, Θεώνη Κάμπρα, Αλίκη Μανωλά, Ιφιγένεια Ντούμη, Γεωργία Πατινιώτη, Βάσω Χρηστάκου.

            Ο όγκος πληροφοριών που επεξεργάστηκαν οι δύο ομάδες, όπως και η ποσότητα/ποιότητα εκδοχών που προέκυψαν στη διαδικασία των εργαστηρίων αγγίζουν πραγματικά τη σφαίρα του αδιανόητου. Η σύνθεση όλου αυτού του υλικού σε μια τελική (όσο μπορεί να είναι δόκιμος αυτός ο όρος στη λογοτεχνική μετάφραση) εκδοχή μάς πήρε πολλούς μήνες, αλλά αυτή, έτσι κι αλλιώς, είναι μια διαδικασία που, δυνητικά, δεν τελειώνει ποτέ.

 

Η Blanca Varela είναι μια σύγχρονη ποιήτρια που όμως μας έρχεται από έναν πολύ ιδιαίτερο και σύνθετο πολιτισμό, ο οποίος παρουσιάζει κοινά στοιχεία αλλά και σημαντικές διαφορές από τον ευρωπαϊκό. Με ποιον τρόπο θεωρείς πως μπορεί να ακουμπήσει τελικά τον Έλληνα αναγνώστη; Υπάρχουν θέματα και τρόποι που μας αφορούν άμεσα στη γραφή της;

 

H εύκολη απάντηση θα είχε να κάνει με τη (δεδομένη) οικουμενικότητα της λογοτεχνίας. Όμως, ύστερα από τη μετάφραση δεκάδων ποιητών και ποιητριών που εκφράζονται στα ισπανικά, από πλέον από 10 χώρες, έχω συνειδητοποιήσει ότι κάθε δημιουργός έχει μέσα του (άρα και στο έργο του) έναν πυρήνα στον οποίο πολύ δύσκολα μπορεί να έχει πρόσβαση ο εκάστοτε μεταφραστής ή μεταφράστρια. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα εμφανές στα εργαστήρια μετάφρασης ποίησης με την παρουσία του ποιητή ή της ποιήτριας, όταν μας δίδεται η δυνατότητα μιας κάποιας πιο εύκολης πρόσβασης σε αυτόν τον πυρήνα, συνεπώς και στην καλύτερη κατανόηση ενός ποιήματος. Με την Μπλάνκα δεν είχαμε προφανώς αυτή τη δυνατότητα. Μας συνεπήρε και τους/τις 17 η ποίησή της, είδε το κάθε μέλος της μεταφραστικής ομάδας τα πράγματα που η ευαισθησία του του επέτρεψε να δει, διαβάσαμε αυτή την Μπλάνκα, μείγμα της παράδοσης των Ίνκας, τον ισπανικών επιρροών και της γαλλικής παιδείας, αλλά αφουγκραστήκαμε και ένα μυστηριώδες υπόβαθρο το οποίο ελπίζουμε να καταφέραμε να το μεταφέρουμε στα ελληνικά. Περισσότερο, λοιπόν, από οτιδήποτε άλλο, θεωρώ ότι σε αυτόν τον μυστηριώδη πυρήνα έγκειται η διαχρονική και διατοπική γοητεία της ποίησης της Μπλάνκα.            

 

Υπάρχουν κάποιοι στίχοι του βιβλίου που θεωρείς πως είναι ενδεικτικοί της ποιητικής της Varela και θα άξιζε να μοιραστείς μαζί μας;

 

Θα σταθώ σε δύο σημεία:

α) στο ποίημα με το οποίο ανακάλυψα κάποτε την Μπλάνκα:

 

Ερωτικό παιχνίδι

 

Τα χέρια στο ύψος του αέρα

δύο με τρία εκατοστά από το κενό

δεν θα κοιτάμε τίποτα συγκεκριμένα

τον κουρνιαχτό που σηκώθηκε

την απρόσμενη ερωτοτροπία των φτερών

που ξεριζώθηκαν στο πέταγμα

το ανόητο ροζ συννεφάκι

που δεν είναι πια

το κλεισεμάτια και το ανοιξέτα

στο φευγαλέο θάμπος

ενός φωτός που δεν διακρίνεται

και το όνειρο πόδια από λάστιχο

και γαλάζια και λαμπερά

τα άστρα

να γελούν

βλέφαρο πάνω σε βλέφαρο

χείλι με χείλι

δέρμα που δεν αφήνει το άλλο

πληγωμένο και λαμπερό

φωτιές

αυτό θα κάνουμε κατά μόνας.

 

και β) σε δύο στίχους, τους τελευταίους του «μεγάλου» ποιήματός της «O μεσιέ Μονό δεν ξέρει να τραγουδά», που αποτυπώνουν εξαιρετικά την κοσμοθεωρία αυτής της μεγάλης ποιήτριας:

 

γιατί ριβονουκλεϊκό οξύ είμαστε

αλλά ριβονουκλεϊκό οξύ ερωτευμένο πάντα

    

Υπάρχουν άλλες μεταφραστικές ή μελετητικές εργασίες που ετοιμάζεις αυτόν τον καιρό;

 

Αυτή την εποχή βρίσκομαι μεταξύ Χιλής και Περού. Ολοκληρώνω τη μετάφραση μιας κομβικής για τη χιλιανή λογοτεχνία των αρχών του 20ού αιώνα νουβέλας, Ayer του Χουάν Εμάρ, για τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, και έχω ξεκινήσει το Le dedico mi silencio το, κατά δήλωσή του, τελευταίο μυθιστόρημα του μέγιστου Μάριο Βάργκας Λιόσα, για τις εκδόσεις Καστανιώτη.   

 

Αγαπητέ Κωνσταντίνε, σε  ευχαριστούμε θερμά για αυτή τη συζήτηση!

 

Εγώ σε ευχαριστώ, Άννα, πολύ για το βήμα, εκ μέρους όλης της μεταφραστικής ομάδας και της εκδότριας Μαρίας Γυπαράκη.

 

Λίγα λόγια για τον μεταφραστή:

 

Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος είναι Καθηγητής Πρώτης Βαθμίδας στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ στο γνωστικό αντικείμενο: Εφαρμοσμένη Μεταφρασεολογία, και ειδικό αντικείμενο: Ισπανική Λογοτεχνία. Διδάσκει επίσης Ισπανική Λογοτεχνία και Δημιουργική Γραφή στο ΕΑΠ και Μετάφραση στο Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Μετάφρασης και Διερμηνείας του ΑΠΘ και στο Πανεπιστήμιο της Μάλαγας (Ισπανία). Έχει τιμηθεί με το παράσημο Cruz de Oficial de la Orden del Mérito Civil του Βασιλείου της Ισπανίας (Μάιος 2022). Έχει μεταφράσει από τα ισπανικά στα ελληνικά έργα των Μπάγε-Ινκλάν, Πάρδο Μπαθάν, Ουναμούνο, Γκαρθία Λόρκα, Σάμπατο, Ντελίμπες, Βάθκεθ Μονταλμπάν, Γιαμαθάρες, Τσίρμπες, Βιγιόρο μεταξύ άλλων. Τελευταίο βιβλίο του: Ιστορία και Ανθολόγιο Κειμένων της Σύγχρονης Ισπανικής Λογοτεχνίας [20ός αιώνας], Εκδόσεις Πεδίο (2022).

https://www.literature.gr/fakelos-o-logos-ston-metafrasti-o-konstantinos-palaiologos-synomilei-me-tin-anna-griva/

Σεπτέμβριος 2024