Δευτέρα 30 Δεκεμβρίου 2013

Συλλογική μετάφραση, του Νίκου Πρατσίνη



Συλλογική μετάφραση, του Νίκου Πρατσίνη

Θέσεις και αντιθέσεις που (συγ)καλύπτουν ή/και δηλώνουν προθέσεις. 
Μαζί, και κάποιες σκέψεις...

Θέση 1η: Η συλλογική μετάφραση είναι ένα σπάνιο και μεμονωμένο φαινόμενο.

Αντίθεση 1η: Ναι, η συλλογική μετάφραση είναι ένα σπάνιο και μεμονωμένο φαινόμενο για όσους δεν ξέρουν ή δεν θέλουν να ξέρουν κάποια πράγματα για τη μετάφραση εν γένει. Γιατί η συλλογική μετάφραση, σε μια πρωτόγονη, στρεβλή έστω, μορφή της είναι συνηθέστατη και πολύ διαδεδομένη: ένα σύνηθες μετάφρασμα (βιβλίο, άρθρο κ.λπ.) υποτίθεται πως είναι, κατά κανόνα, το αποτέλεσμα της (συν)εργασίας μεταφραστή και αναθεωρητή. Ο αναθεωρητής, αν ξέρει εις βάθος τη γλώσσα του πρωτοτύπου και αν για κάποια, λίγα έστω, επίμαχα σημεία ανατρέξει στον μεταφραστή συνεργαζόμενος μαζί του, τότε παράγει μαζί του μια συλλογική μετάφραση. Σε αυτή την ευτυχή συγκυρία ο αναθεωρητής προσφέρει «προστιθέμενη μεταφραστική αξία», ακόμη κι όταν δεν έχει τη δυνατότητα να διατρέξει ολόκληρο το μεταφρασμένο κείμενο, έστω και μια φορά, δίπλα-δίπλα με τον μεταφραστή. Το μεταφραστικό αποτέλεσμα της συνεργασίας τους είναι συλλογικό, έστω και ετεροχρονισμένα. Στα μη επίμαχα σημεία, όπου δηλαδή δεν συνεργάστηκαν, θεωρείται ότι σιωπηρά ο αναθεωρητής είτε συμφωνεί με τον μεταφραστή (οπότε δεν παρεμβαίνει), είτε εκλαμβάνει καλόπιστα ως δεδομένο ότι ο μεταφραστής θα αποδεχθεί τις παρεμβάσεις του (ως σημεία που «ξέφυγαν»). Δυστυχώς όμως, στα καθ’ ημάς ο αναθεωρητής, εάν και όταν υφίσταται, είθισται να αγνοεί τη γλώσσα του πρωτοτύπου (ή, έστω, να τη γνωρίζει πλημμελώς): είναι απλώς ένας επιμελητής, διορθωτής (ορθογραφικός, κυρίως), δηλαδή –υφολογικός, κατά βάση– ισοπεδωτής. Εξάλλου, είναι σπάνιο φαινόμενο η συνεργασία του με τον μεταφραστή∙ πολλές φορές ο εκδότης είναι αυτός που την αποτρέπει.
Εκείνοι που αναφέρονται με θαυμασμό και λεπταίσθητη μελαγχολία στη «μοναχική εργασία» του μεταφραστή είναι εκείνοι που δεν θ(ε)ωρούν το στοιχείο της συλλογικής εργασίας στο μεταφραστικό έργο συνολικά και σφαιρικά. Γιατί μετάφραση και αναθεώρηση –προσοχή, αποφεύγω τη χρήση του «χύμα» όρου επιμέλεια– συνιστούν, σε μια «καλή στιγμή τους», δύο αλληλοσυμπληρούμενες ομοειδείς εργασίες. Ο αναθεωρητής είναι ένας δεύτερος μεταφραστής (ένας «αντικειμενικός» ομότεχνος του μεταφραστή, υποτίθεται), που απλώς εισάγει και μια διυποκειμενική ματιά στο πρωτότυπο και το μετάφρασμα, ή απλώς στο μετάφρασμα (όταν συμφωνεί με τον μεταφραστή σε ό,τι αφορά την ερμηνεία του πρωτοτύπου).
Καλό θα ήταν να υπήρχε και τρίτος και τέταρτος... Οι σύγχρονες προσεγγίσεις στην πρόσληψη του λογοτεχνικού έργου υπογραμμίζουν τη διυποκειμενικότητα της αναγνωστικής διαδικασίας, πέρα και από την προθετικότητα του δημιουργού. Μόνο που ο τρίτος και ο τέταρτος... θα καθιστούσαν τη βιβλιοπαραγωγή μεταφρασμάτων υπερβολικά χρονοβόρα και... ευρωβόρα. Υπάρχουν πάντως φορές που ο εκδότης ανησυχεί και προσφεύγει σε μια τέταρτη ματιά (σε αυτή την περίπτωση, η δική του ματιά είναι... η τρίτη!). Όσοι εννοούν την αναθεώρηση ως εργασία ριζικά διάφορη της μετάφρασης συμπίπτουν συχνά με αυτούς που θ(ε)ωρούν τον μεταφραστή προικισμένο μοναχικό δημιουργό, συγγραφέα β΄, έναν μικρούλη θεό, συνήθως καλό (που του χαλάει τα έργα ο επιμελητής-διάβολος), ενίοτε όμως και αδέξιο ή επηρμένο (οπότε η ανταρσία του αναθεωρητή/επιμελητή-αγγέλου είναι επιβεβλημένη). Πολλές φορές είναι αυτοί που αναζητούν τον ένοχο για την κακή «μετάφραση» αποκλειστικά στον μεταφραστή ή αποκλειστικά στον αναθεωρητή/επιμελητή, είναι αυτοί που καθιστούν αυτοεκπληρούμενη την περιλάλητη αντιμαχία (όπως την αποκαλούν∙ εμείς θα την λέγαμε σκιαμαχία) επιμελητή-μεταφραστή. Ενίοτε δε είναι και οι ίδιοι αποτυχημένοι ή επίδοξοι συγγραφείς.

Θέση 2η: Στη συλλογική μετάφραση το «προϊόν» εμφανίζει ανομοιογένεια.

Αντίθεση 2η: Ναι, εμφανίζει ανομοιογένεια, όταν όμως δεν είναι όντως συλλογική η μετάφραση. Όταν, δηλαδή, το έργο επιμερίζεται και μεταφράζεται από διάφορους μεταφραστές, οι οποίοι το επεξεργάζονται σε καθεστώς ανεξαρτησίας και σχετικής έλλειψης επαφής μεταξύ τους, ενώ την ενοποίηση αναλαμβάνει ο αναθεωρητής ή/και επιμελητής. Ο οποίος, μην έχοντας άμεση εμπλοκή στη μεταφραστική διαδικασία, μπορεί να «παρασυρθεί» από την ιδιαιτερότητα του κάθε μεταφραστή και να αστοχήσει ως προς την ομοιογένεια. Αντιθέτως, όταν το έργο επιμερίζεται μεταφραστικά αλλά η επιμέλεια όλων των μερών επιτελείται συλλογικά από όλους τους μεταφραστές, η ομοιογένεια είναι σχεδόν πλήρης (εκτός και αν η ομοιογένεια δεν είναι επιθυμητή). Κι αυτό γιατί, κατά τη διάρκεια της συλλογικής αυτής αναθεώρησης (με το μάτι στη γλώσσα πηγή), καθώς και επιμέλειας (με το μάτι στη γλώσσα στόχο), ενισχύεται ο «διαμπερής» έλεγχος ανά πάσα στιγμή ολόκληρου του έργου. Κατά τη διάρκεια της αναθεώρησης/επιμέλειας από τους «συμμεταφραστές», όποτε προκύπτει (ή, έστω, πλανάται η υποψία για) κάποιο πρόβλημα ερμηνείας ή και απόδοσης, ο κάθε τέως μεταφραστής και νυν «συναναθεωρητής» μπορεί να ανατρέξει σε κάτι ανάλογο που συνάντησε στο μέρος που έχει μεταφράσει ο ίδιος. Έτσι, οι λύσεις, ακόμα και όταν δεν είναι τέλειες(!), να εμφανίζουν συνεκτικότητα, στοιχείο αναγκαίο για την «ανάδυση του νοήματος» στο έργο συνολικά. Αποτέλεσμα: η ομοιογένεια της όντως συλλογικής μετάφρασης.

Θέση 3η: Η συλλογικότητα στη μετάφραση δρα εις βάρος της ποιότητας.

Αντίθεση 3η: Αυτό ισχύει αν θεωρήσει κανείς το συνολικό αποτέλεσμα ως «συσσώρευση» των επιμέρους μεταφρασμάτων, οπότε ο ελάχιστος κοινός παρονομαστής είναι το μεταφραστικό αποτέλεσμα του «χειρότερου εκ των συμμεταφραστών». Στη συλλογική επιμέλεια όμως, εκ μέρους όλων των «συμμεταφραστών», το σύνολο που προκύπτει δεν είναι το άθροισμα των μερών. Είναι το αποτέλεσμα μιας πολυπρισματικής ανάγνωσης, η οποία εκβάλλει σε πολλαπλές ερμηνείες, που αναγκαστικά συντίθενται. Η μετάφραση δεν είναι πλέον η μεταφορά του έργου από ένα πολιτισμικό πλαίσιο σε άλλο, με βάση τη (μία) πρόσληψή του από τον μεταφραστή (ανα)δημιουργό. Είναι η μεταφορά πολλαπλών αναγνώσεων-προσλήψεων από πολλούς μεταφραστές που οδηγούν σε κοινό παρονομαστή, ο οποίος, στο μέτρο του δυνατού, «δεν κόβει το δρόμο» σε μια πολλαπλότητα προλήψεων από τον αναγνωστικό ορίζοντα της γλώσσας στόχο. Επιπλέον, η συλλογική αναθεώρηση/επιμέλεια συχνά «φέρνει σε λογαριασμό» κάποιες –πιθανότατα εκκεντρικές– λύσεις (υπερμεταφραστικού τύπου συνήθως, όταν δεν πρόκειται για υφολογικές αστοχίες), στις οποίες ρέπει ο μεταφραστής όταν εργάζεται μοναχικά και, σε στιγμές κούρασης ή ανίας, ενδίδει στον πειρασμό της «δημιουργίας», ως μη όφειλε.

Θέση 4η: Η συλλογική μετάφραση είναι χρονοβόρα.

Αντίθεση 4η: Ναι, αν όλοι οι μεταφραστές ασχοληθούν με την εκ του μηδενός μετάφραση όλων των μερών. Αντιθέτως, αν το έργο επιμεριστεί στους «συμμεταφραστές» και, πέραν από κάποιους αρχικά τιθέμενους «κανόνες πλεύσης» και κάποιες διευκρινιστικές επαφές κατά τη διάρκεια της μετάφρασης, το συλλογικό μέρος της δουλειάς επικεντρωθεί στην αναθεώρηση/επιμέλεια, ίσως η ολοκλήρωση του έργο να είναι πολύ συντομότερη από όταν την αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου ένας μεταφραστής. Επιπλέον, για τον επιμελητή απομένει πλέον ελάχιστο έργο. Από την άλλη, οι «συμμεταφραστές», αν και έχουν τη δυνατότητα να δουλέψουν πιο γρήγορα και άνετα το μέρος που έχουν αναλάβει, προσβλέποντας στη συλλογική αναθεώρηση/επιμέλεια, θα πρέπει να υπολογίζουν και το χρόνο που θα δαπανήσουν για αυτήν ακριβώς τη συλλογική εργασία (στην οποία, ίσως, να μην είναι αναγκαία η παρουσία όλων ανά πάσα στιγμή).

Θέση 5η: Η συλλογική μετάφραση είναι δαπανηρή.

Αντίθεση 5η: «Αυτό ξαναπέστο». Γιατί δεν είναι δαπανηρή, αλλά… δαπανηρότατη. Γι’ αυτό και μόνο στο πλαίσιο μιας εκπαιδευτικής διαδικασίας, ή χάριν παιδιάς, είναι εφικτή στη χώρα μας. Πλην κάποιων εξαιρέσεων που δεν είναι της παρούσης (εργαστήρια, συναντήσεις μεταφραστών-δημιουργών κ.λπ.).


To παρόν κείμενο του Νίκου Πρατσίνη δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο ηλεκτρονικό περιοδικό Απηλιώτης στο τεύχος Δεκεμβρίου 2011.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου