Κωνσταντίνος Παλαιολόγος
Συλλογική μετάφραση ποίησης.
Μερικές σκέψεις με αφορμή ένα μεταφραστικό εργαστήριο με τον Χοσέ
Ντανιέλ Εσπέχο
Όταν
το 2010 εγκαινιάσαμε, με τον Νίκο Πρατσίνη τότε, τα εργαστήρια συλλογικής
μετάφρασης ποιημάτων γραμμένων στα ισπανικά παρουσία των δημιουργών τους (του
Ισπανομεξικανού Τομάς Σεγκόβια, σε εκείνη την περίπτωση), στο πλαίσιο του
Φεστιβάλ ΛΕΑ, στην πραγματικότητα εγκαινιάζαμε ένα διπλό «πείραμα»: από τη μια
θέλαμε να φέρουμε σε ζωντανή αντιπαράθεση την πρόθεση του/της δημιουργού με την
πρόθεση του ποιήματος, και από την άλλη επιθυμούσαμε να δούμε πώς μπορεί να κατορθωθεί
στην πράξη η επίτευξη ενός άρτιου μεταφραστικού αποτελέσματος μέσα από το
δημιουργικό (και όχι άνευ εντάσεων) χώνεμα των πολλαπλών μεταφραστικών επιλογών
των μελών μιας μεταφραστικής ομάδας.
Εφέτος (14 χρόνια και 17
ποιητές/ποιήτριες μετά), μπορώ με βεβαιότητα να πω ότι με περηφάνια εξακολουθώ
να διαβάζω, σε όποιο έντυπο ή ιστοσελίδα έχουν δημοσιευθεί, τα όντως άρτια μεταφραστικά
αποτελέσματα των προαναφερθέντων εργαστηρίων, στα οποία έχουν φιλοξενηθεί κορυφαία
ονόματα της ισπανόγραφης ποίησης, όπως οι Ισπανοί/Ισπανίδες Λουίς Γκαρθία
Μοντέρο, Αουρόρα Λούκε, Μερθέδες Θεμπριάν και Μανουέλ Βίλας, η Μεξικανή Έλσα
Κρος, ο Κολομβιανός Γουίλιαμ Οσπίνα, η Νικαραγουανή Τζιοκόντα Μπέλι κ.ά., αλλά
και άτομα που διαπρέπουν πλέον στον χώρο της λογοτεχνικής μετάφρασης (Αλεξάνδρα
Γκολφινοπούλου, Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, Ασπασία Καμπύλη, Ιφιγένεια Ντούμη μεταξύ
πολλών άλλων)
Ποιοι είναι, όμως, οι παράγοντες που βοηθούν
καθοριστικά στην επίτευξη του εν λόγω άρτιου μεταφραστικού αποτελέσματος; Κατά
τη γνώμη μου, οι εξής τρεις:
α)
το γεγονός, κατ’ αρχάς, ότι τα προς μετάφραση ποιήματα δουλεύονται κατά μόνας
από όλα τα μέλη του εργαστηρίου. Προκύπτουν έτσι αδιαμεσολάβητες εκδοχές και
ιδέες, οι οποίες, στο τέλος του πρώτου σταδίου, αποστέλλονται προς ανάγνωση και
μελέτη σε όλη τη μεταφραστική ομάδα,
β)
η συζήτηση, κατά δεύτερον, στο πλαίσιο της διά ζώσης συνάντησης των συντελεστών
του εργαστηρίου, επί όλων αυτών των εκδοχών και ιδεών, με επιχειρήματα υπέρ και
κατά κάθε προτεινόμενης λύσης. Δεν είναι δε σπάνιες οι φορές που, στη διάρκεια
της εκ του σύνεγγυς αλληλεπίδρασης, ξεπηδούν νέες ιδέες οι οποίες δεν υπήρχαν
σε καμία ατομική απόδοση, προϊόντα της δυναμικής και πολλές φορές λυτρωτικής
διαδικασίας που λέγεται «διάλογος»,
γ)
και, τέλος, η παρουσία των δημιουργών, οι οποίοι, στη ροή του εργαστηρίου, συμβάλλουν
καθοριστικά στο χτίσιμο της συλλογικής μετάφρασης, επιλύοντας τυχόν απορίες της
μεταφραστικής ομάδας και (ανα)στοχαζόμενοι, ταυτόχρονα, περί της ίδιας τους της
γραφής (δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις μικροαλλαγών στο πρωτότυπο εκ μέρους
των ποιητών/ποιητριών, σε σημεία που η συλλογική μετάφραση ανέδειξε κάποια «κατασκευαστικά»
ζητήματα).
Εφέτος,
προσκεκλημένος των εργαστηρίων μετάφρασης του Φεστιβάλ ΛΕΑ ήταν, στις 19
Ιουνίου 2024, ο ισπανός ποιητής Χοσέ Ντανιέλ Εσπέχο (Οριούελα, Μούρθια, 1975) με
πέντε ποιήματα από την πρόσφατη συλλογή του, Perro fantasma (Εκδόσεις
Candaya, 2023). Δεκαέξι μεταφραστές και
μεταφράστριες από την Ελλάδα και την Ισπανία (Μαρία Αθανασιάδου, Χριστίνα
Δημητρίου, Λαμπρίνα Ιωάννου, Eduardo Lucena, Αλίκη Μανωλά, Ματίνα Μπίλλια, Μαριάννα
Νικολαΐδου, Κατερίνα Ξενάκη, Χρυσούλα Ξένου, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Στέλλα
Παναγοπούλου, Laura Salas, Ανδρέας Σκόνδρας, Σοφία Σοφιανού, Vicente Fernández González, Βάσω
Χρηστάκου) εργαστήκαμε, στους φιλόξενους χώρους της Εθνικής Βιβλιοθήκης, βασιζόμενοι/ες
στις δικές μας αρχικές ατομικές εκδοχές, στις διευκρινήσεις του ποιητή και στη διάθεση
να ακούσουμε τον άλλον και τα επιχειρήματά του. Ακολουθεί, ως δείγμα της δουλειάς
μας, η μετάφραση δύο εκ των πέντε ποιημάτων, μαζί με το πρωτότυπο:
me llama hermano
me da su tiempo
algún cigarrillo yo por ti
haría lo que fuera y brilla
hermosa en nuestros ojos
la palabra familia
y al mismo tiempo extiende
su veneno en nuestro vientre
por eso a veces paso semanas
sin hablar con nadie
με φωνάζει αδερφό
μού δίνει το χρόνο του
κάνα τσιγάρο εγώ για
σένα
θα ’κανα τα πάντα και
λάμπει
όμορφη στα μάτια μας
η λέξη οικογένεια
και την ίδια στιγμή
απλώνει
το δηλητήριό της στα
σπλάχνα μας
γι’ αυτό συχνά περνάω
βδομάδες
χωρίς να μιλάω με
κανέναν
./././././.
he bebido y he
escrito y he pensado una
docena o dos de frases y todo
eso ha ascendido en el aire
como restos de calor en el
crepúsculo de otoño
y mañana recomen
zará todo el ciclo
solo un poco más delgado
έχω πιει και έχω
γράψει και έχω σκεφτεί
μια
δυο ντουζίνες φράσεις
και όλα
αυτά έχουν ανέβει στον
αέρα
σαν απομεινάρια ζέστης
στο
φθινοπωρινό δειλινό
και αύριο θα ξαναρ
χίσει όλος ο κύκλος
μόνο λίγο πιο ξέπνοος
Κλείνοντας (και παρεκκλίνοντας),
μια σκέψη με αφορμή την παράθεση πρωτοτύπου και μεταφράσματος: στη
χώρα μας είναι ελάχιστες έως ανύπαρκτες οι περιπτώσεις της εμπεριστατωμένης
κριτικής μιας μετάφρασης αφού σπανίως ο συντάκτης της έχει διαβάσει το
πρωτότυπο. Οι δίγλωσσες εκδόσεις μεταφρασμένης ποίησης είναι από τις λίγες περιστάσεις
κατά τις οποίες «εκτίθεται» πλήρως στο βλέμμα αναγνωστικού κοινού και κριτικών ο
μόχθος των ατόμων που μεταφράζουν (ατομικά ή συλλογικά), βοηθώντας έτσι τους
παραλήπτες του μεταφράσματος να έχουν περισσότερα εφόδια για μια δίκαιη (τα του
Καίσαρος…) και αντικειμενική κρίση. Καμιά φορά, βλέπετε, η έκθεση είναι δύναμη.
Πρώτη δημοσίευση: https://cup.gr/blog/syllogiki-metafrasi-poiisis/
.jpg)