Η Θεία Τούλα στην ΕΡΤ

http://www.ert.gr/thia-toula-tou-miguel-de-unamuno-metafrazi-o-konstantinos-paleologos/

Nivola ή το αφαιρετικό ψυχόδραμα

To 1964 η Ιουλία Ιατρίδη παρουσίαζε, μέσω των Εκδόσεων των Φίλων, τον Μιγκέλ ντε Ουναμούνο στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, μεταφράζοντας μία από τις πιο διάσημες nivolas τού βάσκου συγγραφέα. Στον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης, η Ιατρίδη χαράζει ένα εξαιρετικό πορτρέτο του συγγραφέα:

«Ο κάπως ατημέλητος άνθρωπος με το λεπτό, μικρό πρόσωπο, με τα στοχαστικά κι ανήσυχα μάτια που πολλοί είπαν ότι τον έκαναν να μοιάζει με κουκουβάγια, ο ιδιόρρυθμος εκπρόσωπος του ισπανικού πάθους και της τραγικής αίσθησης της ζωής, ο ξεροκέφαλος κι ανένδοτος Βάσκος, Μιγέλ ντε Ουναμούνο, γεννήθηκε στο Μπιλμπάο το 1864».

Ο «ξεροκέφαλος κι ανένδοτος Βάσκος», από τους κορυφαίους ισπανούς συγγραφείς και διανοούμενους του 20ού αιώνα, έγραψε πολύ και πολλά: μυθιστορήματα (που εκείνος αποκαλούσε «νιβόλας»), φιλοσοφικά πονήματα, ποίηση. Σε όλο το έργο του απηχεί τις αγωνίες και τα υπαρξιακά αδιέξοδα των αφαιρετικά σκιαγραφημένων (αντι)ηρώων του, και, κατ’ επέκταση, των Ισπανών συμπατριωτών του στο μεταίχμιο του 19ου με τον 20ό αιώνα, αλλά και κάθε σκεπτόμενου ανθρώπου.

Τι είναι, όμως, οι nivolas; Πρόκειται για μυθιστορήματα στα οποία οι χαρακτήρες μάς παρουσιάζονται ουσιαστικά χωρίς τον περιβάλλοντα υλικό κόσμο· διαθέτουν μόνο τα συναισθήματα, τα πάθη, τα μίση και τις συμπάθειες τους. Η γραφή είναι εγκεφαλική και γυμνή από περιγραφές, γιατί ο Ουναμούνο γράφει αφηγήματα (που στην ουσία είναι αφαιρετικά ψυχοδράματα) βασιζόμενος σε ιδέες, όχι σε γεγονότα· στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων, όχι σε στοιχεία από το κοινωνικοοικονομικό τους περιβάλλον.

Μια τέτοια νιβόλα είναι η Θεία Τούλα, με πρωταγωνίστρια μια παρθένο–μητέρα που δεν έχει χάσει τη σκληρή και αμφιλεγόμενη γοητεία της εδώ και έναν αιώνα (εκδόθηκε το 1921, αλλά ο Ουναμούνο τη δούλευε τουλάχιστον επί μια 20ετία προηγουμένως). Η Χερτρούδις (όπως είναι το κανονικό όνομα της θείας Τούλα) είναι μια έντονα ερωτική γυναίκα που ξυπνά τη λαχτάρα για απόλαυση στους άντρες (άλλωστε απορρίπτει τουλάχιστον δύο προτάσεις γάμου), αλλά επιλέγει να μείνει ανέραστη και σχεδόν ανέγγιχτη (υπάρχει μία και μόνο στιγμή «αδυναμίας», ένα ερωτικό (;) φιλί με τον κουνιάδο της λίγο πριν εκείνος πεθάνει), παρά την έντονη επιθυμία της να γίνει μητέρα. Την επιθυμία αυτή η Τούλα θα την ικανοποιήσει εκμεταλλευόμενη τη μητρότητα δύο άλλων γυναικών, της αδελφής της και της υπηρέτριας του σπιτιού. Τα υπόλοιπα επί της… σελίδας.

Η μετάφραση που παρουσιάζουν οι Εκδόσεις Gutenberg βασίζεται στην εγκυρότερη εκδοχή της εν λόγω νιβόλας, εκείνη της κλασικής (μαύρης) σειράς Letras Hispánicas των εκδόσεων Cátedra, και συμπεριλαμβάνει το πολύ κατατοπιστικό και εκτενές δοκίμιο του Carlos A. Longhurst (του Πανεπιστημίου του Exeter) σχετικά με τη σύλληψη της ιδέας της θείας Τούλα και της σταδιακής ωρίμανσής της.

Στις 21 Οκτωβρίου του 1936, ο Νίκος Καζαντζάκης διασχίζει το κατώφλι του σπιτιού του έγκλειστου, λόγω των διαφωνιών του με τους φασίστες του Φράνκο (με τους οποίους αρχικά είχε συνεργαστεί), συγγραφέα. Βλέπει έναν άνδρα με βήμα «κουρασμένο, σουρτό, γεροντίστικο». Ο καταβεβλημένος Ουναμούνο δεν θα βρει άλλη ευκαιρία να ανοίξει την καρδιά του και, σαν να είχε συνείδηση αυτού του γεγονότος, αφήνει μπροστά στον Καζαντζάκη να ξεχυθεί όλη η απελπισία, η αβάσταχτη πίκρα, αλλά και οι τύψεις του για την αρχική συνεργασία του με τους στασιαστές: «Δεν έγινα, και μην ακούτε, δεξιός, δεν πρόδωκα την ελευθερία! […] Δεν είμαι φασιστής μήτε μπολσεβίκος. Είμαι μόνος!».

Ο δημιουργός της πιο αμφιλεγόμενης, παράδοξης και πολύπλοκης γυναικείας φιγούρας των ισπανικών γραμμάτων του 20ού αιώνα θα σβήσει «μόνος» 70 ημέρες αργότερα, στις 31 Δεκεμβρίου. Δεν άντεχε να δει το ξημέρωμα μιας νέας αδελφοκτόνου χρονιάς.

Κωνσταντίνος Παλαιολόγος

Η θεία Τούλα [La tía Tula] του Μιγκέλ ντε Ουναμούνο, ένα «από τα 100 καλύτερα βιβλία που γράφτηκαν στα ισπανικά», όπως σημειώνει η El Mundo, κυκλοφορεί, σε μετάφραση του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, από τις Εκδόσεις Gutenberg (σελ.: 262, τιμή: 14,00 €).

Ο Μιγκέλ ντε Ουναμούνο (Μπιλμπάο, 1864 – Σαλαμάνκα, 1936) είναι, όπως γράφει ο Νίκος Καζαντζάκης, «η πιο παλλόμενη και πιστή προσωποποίηση του αιώνιου Δον Κιχώτη». Από τους σημαντικότερους και γνωστότερους Ισπανούς μυθιστοριογράφους, ποιητές, θεατρικούς συγγραφείς και φιλοσόφους σπούδασε στην Φιλοσοφική Σχολή της Μαδρίτης και το 1891 έγινε Καθηγητής των Ελληνικών, και μετά Πρύτανης, στο Πανεπιστήμιο της Σαλαμάνκα. Το 1914 απολύθηκε από τη θέση του, εξαιτίας της αντίθεσής του προς τη συντηρητική κυβερνητική πολιτική, αφενός, και των αμφιβολιών του σχετικά με τον βαθιά ριζωμένο στην Ισπανία καθολικισμό, αφετέρου, που εξέφραζε με τα έργα του. Το 1923 το δικτατορικό καθεστώς του Πρίμο ντε Ριμπέρα τον εξόρισε στις Κανάριες Νήσους, απ’ όπου διέφυγε στη Γαλλία, όπου έμεινε μέχρι την πτώση της δικτατορίας του Ριμπέρα, το 1930, για να επιστρέψει μετά στο Πανεπιστήμιο. Ανήκει στη λεγόμενη Γενιά του 1898, μαζί με τους Αντόνιο Ματσάδο, Αθορίν, Πίο Μπαρόχα, Βάγε-Ινκλάν.

Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Ιταλικής Φιλολογίας του ΑΠΘ στο γνωστικό αντικείμενο: Εφαρμοσμένη Μεταφρασεολογία, και ειδικό αντικείμενο: Ισπανική Λογοτεχνία. Διδάσκει επίσης Ισπανική Λογοτεχνία στο ΕΑΠ. Έχει μεταφράσει από τα ισπανικά στα ελληνικά έργα των Μ. ντε Ουναμούνο, Ε. Σάμπατο, Μ. Αλτολαγκίρε, Ι. Αλδεκόα, Μ. Βάθκεθ Μονταλμπάν, Χ. Γιαμαθάρες, Ρ. Τσίρμπες, Χ. Αγέστα, Λ. Μ. Πανέρο, Α. Γκαμονέδα μεταξύ άλλων. Έχει συγγράψει το ελληνοϊσπανικό και ισπανοελληνικό Γλωσσάριο αθλητικών όρων (Εκδόσεις Πατάκης, 2007), την ανθολογία ισπανόφωνου μικροδιηγήματος Mini71cuentos (Εκδόσεις Μιχάλη Σιδέρη, 2012) και την (Α)πειθαρχία των λέξεων. Κείμενα για τη λογοτεχνική μετάφραση και την ισπανόφωνη λογοτεχνία (Εκδόσεις Γαβριηλίδη, 2014). 

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ, ΜΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

14 ΙΟΥΝΙΟΥ 2017