Βιβλιοκριτική της Ελένης Γούλα για την ανθολογία "Ελληνικό μικροδιήγημα 1974-2024" σε επιμέλεια του Π. Ενιγουέι

 

Ελένη Γούλα

 

Ελληνικό μικροδιήγημα 1974-2024

ΜΙΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ,

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Π. ΕΝΙΓΟΥΕΪ, Άνω Τελεία, 2025

 

Περί ου: 20 Σεπτεμβρίου 2025

 

Το μικροδιήγημα θεωρείται τέταρτο πεζογραφικό είδος, (μετά το διήγημα, τη νουβέλα και το μυθιστόρημα), γράφει στην Εισαγωγή του βιβλίου ο καθηγητής ΑΠΘ Κωνσταντίνος Παλαιολόγος. Κύρια χαρακτηριστικά του είναι η συντομία, η αφηγηματικότητα, η αφαιρετικότητα και ο τίτλος. “Τα σύνορά του, παρατηρεί, δεν είναι απολύτως σαφή, καθώς παίρνει/δανείζεται/κλέβει και ταυτόχρονα υπονομεύει χαρακτηριστικά από διάφορα λογοτεχνικά και μη λογοτεχνικά είδη (διήγημα, [πεζο]ποίημα, αφορισμό, γκράφιτι, διαφημιστικά σποτ, άρθρα στον Τύπο). πολυσυλλεκτικό και αυθάδες, αφού ό,τι ανερυθρίαστα οικειοποιείται, το προσαρμόζει αμέσως στα μέτρα του” (σ. 10-11)

 

Ανθολόγηση και συνολική αποτίμηση του ελληνικού μικροδιηγήματος δεν έχει ως τώρα επιχειρηθεί. Κι αν κυκλοφορούν ανθολογίες ελληνικών διηγημάτων, όμως η μικρότατη αφηγηματική φόρμα δεν έχει ακόμη αξιολογηθεί ξεχωριστά και μάλιστα για ένα τόσο μεγάλο διάστημα όσο ολόκληρη η μεταπολιτευτική περίοδος. Γι' αυτό και η έκδοση της συγκεκριμένης Ανθολογίας με την επιμέλεια του Π. Ενιγουέι, νομίζω πως ήταν αναγκαία και θα αποβεί πολύτιμη.

 

Οι ανθολογίες, γενικά, αποτελούν χρήσιμα εργαλεία για τους μελετητές, αλλά και ενδιαφέροντα αναγνώσματα για τους αναγνώστες. Ακόμη θυμάμαι τα διηγήματα που διάβαζα από την Παγκόσμια Ανθολογία διηγήματος της Άγκυρας όταν ήμουν μικρή. Ιδίως στην εποχή μας, που η λογοτεχνική παραγωγή είναι τεράστια και δύσκολα αποκτά κανείς ικανοποιητική εποπτεία ακόμη και σε τομείς που τον ενδιαφέρουν, οι ανθολογίες διευκολύνουν την επαφή με τα έργα τέχνης και τους δημιουργούς. Συμβάλλουν επίσης στη διάκριση του ποιοτικού έργου από εκείνο που πρόσκαιρα εντυπωσιάζει, της καλής από την κακή λογοτεχνία, εν γένει.

 

Οι ανθολόγοι ορίζουν τα κριτήρια –θεματικά, ιστορικά, αισθητικά, πολιτικά, κοινωνικά κ.λπ.– μελετούν, αξιολογούν και επιλέγουν τα κείμενα, που πληρούν τις προϋποθέσεις. Στη συνέχεια αναλαμβάνουν το βάρος και την ευθύνη να παρουσιάσουν στο αναγνωστικό κοινό τις επιλογές τους. Οπωσδήποτε χρειάζεται τόλμη και είναι βαριά ευθύνη να ανασύρεις κάτι από τη λήθη ή να καταδικάσεις κάτι άλλο ως θνησιμαίο.

 

Όλες οι ανθολογήσεις –όπως είναι φυσικό– χαρακτηρίζονται από υποκειμενικότητα. Διαβάσματα, μόρφωση, προτιμήσεις, χαρακτήρας κ.λπ. επηρεάζουν τις επιλογές των ανθρώπων, αναπόφευκτα καθορίζουν και τις επιλογές του ανθολόγου. Ωστόσο αυτός ο τελευταίος, οφείλει να απαλλαγεί από κάθε εμπάθεια, ιδιοτέλεια και υστεροβουλία για να αποτελεί η δουλειά του μια τίμια πνευματική κατάθεση.

 

Ο Π. Ενιγουέι είναι δεινός αναγνώστης και ικανός ανθολόγος. Ασχολείται χρόνια με το ελληνικό διήγημα – είναι και ο ίδιος διηγηματογράφος – ενώ έχει ακόμη μια ανθολογία στο ενεργητικό του: Χιούμορ, ειρωνεία και σάτιρα στο ελληνικό σύντομο διήγημα και μικροδιήγημα (1974-2021), 24 γράμματα, 2022.

 

Σ’ ένα άρθρο του τον Μάρτιο του 2025 στον Αναγνώστη, https://www.oanagnostis.gr/ta-85-kalytera-diigimata-se-enan-christiko-odigo-apo-ti-metapoliteysi-eos-simera-toy-p-enigoyei/), διαβάζουμε πως είχε έτοιμη μια δίτομη ανθολογία ελληνικού διηγήματος που όμως δεν βρήκε εκδότη. Τέσσερις μήνες μετά από το παραπάνω άρθρο, στο ίδιο ηλεκτρονικό περιοδικό παρουσίασε 30 επιλογές μικροδιηγημάτων μαζί με την πληροφορία πως τον Σεπτέμβριο θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Άνω τελεία ο τόμος που επιμελήθηκε: «Ελληνικό μικροδιήγημα 1974-2024, μια ανθολογία» με 120 επιλογές του από όλο το φάσμα της ελληνικής σύντομης πρόζας. https://www.oanagnostis.gr/50-chronia-ellinikon-mikrodiigimaton-30-epiloges-toy-p-enigoyei/.

 

Τελικά η ανθολογία μικροδιηγήματος της 50ετίας 1974-2024, που προανήγγειλε το άρθρο του Ιουλίου, βγήκε όντως τον Σεπτέμβρη με 118 μικροδιηγήματα από 17 έως 1076 λέξεις. Ο σχετικά νέος εκδοτικός οίκος Άνω Τελεία που ανέλαβε το εγχείρημα, μας έδωσε ένα αισθητικά άρτιο αποτέλεσμα και μάλιστα διαθέτει ένα αντίτυπο δωρεάν σε όλους τους ανθολογούμενους συγγραφείς. Για την εκδοτική αυτή συνύπαρξη ο Π. Ενιγουέι σε επικοινωνία που είχα μαζί του αναφέρει: “Όπως και στην δίτομη ανθολογία – που δεν κυκλοφόρησε-, έτσι και σε αυτή με τα μικροδιηγήματα, απευθύνθηκα σε πάνω από… ογδόντα εκδοτικούς οίκους και τελικά ήταν καθαρά θέμα τύχης (ή προσωπικής  επιμονής;) ότι εκδόθηκε ο τόμος με τα “μικρά”. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει αλφαβητικός κατάλογος-ευρετήριο, καθώς και χρονολογικός πίνακας των πρώτων δημοσιεύσεων όλων των κειμένων.

 

Τα 118 αυτά κείμενα είναι ταξινομημένα σε 9 κατηγορίες: “Το μικροδιήγημα της μνήμης”, “Το πολιτικό μικροδιήγημα”, “Άτομο και καθημερινότητα”, “Ερωτικό μικροδιήγημα”, “Χιούμορ, ειρωνεία και σάτιρα”, “Φαντασιακό μικροδιήγημα”, “Αστυνομικό μικροδιήγημα”, “Μεταμυθοπλασία” (α. “της πολίχνης” και β. “παιγνιώδης”), “Λοιπές κατηγορίες”, ενώ τα χαρακτηριστικά της κάθε κατηγορίας διευκρινίζονται στην εισαγωγή που υπογράφει ο Π. Ενιγουέι, με επεξηγηματικά παραδείγματα από τα ανθολογούμενα κείμενα.

 

Με σημείωση στο τέλος του επεξηγηματικού αυτού προλόγου, αφιερώνεται η ανθολογία στην Ηρώ Νικοπούλου και στον Γιάννη Πατίλη. Μια αφιέρωση, τουλάχιστον συγκινητική και οπωσδήποτε ουσιαστική, αφού οι δυο αυτοί άνθρωποι έχουν ασχοληθεί όσο κανείς άλλος στη χώρα μας – από όσο γνωρίζω – με το μικροδιήγημα. Ειδικά το ιστολόγιό τους “Πλανόδιον-ιστορίες μπονζάι”, που δημιούργησαν και λειτουργούν από το 2010, μας μεγάλωσε και μας έδωσε βήμα, σε όσους επιχειρούμε χρόνια τώρα να βάλουμε τις σκέψεις, τα συναισθήματα και την ενέργειά μας σε λέξεις και να πούμε ιστορίες. Αν δεν ήταν το ιστολόγιο Μπονζάι και ο Γιάννης με την Ηρώ, δεν θα έβγαινε η ανθολογία, είπε ο ίδιος ο Π. Ενιγουέι στην πολύ σύντομη εμφάνισή του στο Φεστιβάλ βιβλίου (7/9/2025). Ανάμεσα στις λίγες φράσεις του ήταν η έκφραση της οφειλής στο ζευγάρι Γιάννης-Ηρώ.

 

Από τους ανθολογούμενους συγγραφείς αρκετοί είναι γνωστοί και καταξιωμένοι (Ε. Χ. Γονατάς, Γ. Ιωάννου, Ι. Καμπανέλλης, Ν Κάσδαγλης, Π. Κοροβέσης, Μ. Κουγιουμτζή, Α. Κυριακίδης, Ε. Λαδιά, Σ. Νικολαΐδου, Δ. Νόλας, Π. Παμπούδη, Γ. Σκαμπαρδώνης, Ντ. Χριστιανόπουλος κ.λπ.) αλλά διαβάζουμε και πολλούς άγνωστους ή παραγνωρισμένους (π.χ. ο Γ. Γκολομπίνας με ένα διήγημα που με συγκίνησε βαθιά). Ο ανθολόγος – ερευνητής επίμονος και υπομονετικός – τους αναζήτησε, όπως σημειώνει ο ίδιος, σε δημοσιευμένες συλλογές (“για την εκπόνηση της ανθολογίας, κατάρτισα μια λίστα 260 συλλογών διηγημάτων, τις οποίες (ξανα)διάβασα, ξεχωρίζοντας τα κείμενα που άξιζαν, κατά τη γνώμη μου, να συμπεριληφθούν στο πόνημα”, βλ παραπάνω στο άρθρο του Μαρτίου), αλλά και σε ιστολόγια, ακόμη και σε προσωπικές ιστοσελίδες (π.χ. το κείμενο του Χάρη Μελιτά, είναι αναρτημένο στον  λογαριασμό του στο φβ).

 

Ζητούμενο φαίνεται πως ήταν για τον ανθολόγο, να εκπροσωπηθεί το ελληνικό μικροδιήγημα σε όλο του το φάσμα της παραγωγής και δημοσίευσής του, τόσο σε φροντισμένες συλλογές, εξαντλημένες εκδόσεις, αλλά και σκορπισμένο στο διαδίκτυο, κραυγές και φωνές που αγωνίζονται να αρθρώσουν το ζωντανό, το σπαράζον ελληνικό σώμα της εποχής με διακριτά ή δυσδιάκριτα χαρακτηριστικά. Γι’ αυτό και οι κατηγορίες είναι βοηθητικές.

 

Στην πρώτη, εξετάζεται η λειτουργία της μνήμη που απλώνεται σε παλιότερες εποχές και διασώζει μορφές και εικόνες, χρωματισμένες με το τώρα της γραφής. Στη δεύτερη, παρουσιάζονται νύξεις και θραύσματα για την πολιτική της χώρας από τον Εμφύλιο ως τις μέρες της Κρίσης με εμφανείς τις συνέπειες αυτής της πολιτικής. Εδώ περιλαμβάνονται σπουδαία κείμενα όπως, “η Σοροκάδα” του Κάσδαγλη, το “Μάθημα Ανάγνωσης” της Λίας Μεγάλου-Σεφερειάδη αλλά και τα “επαναστατικά ποτά” του Π. Κοροβέση. Στην τρίτη ενότητα παρατηρούμε πώς αποτυπώνεται η καθημερινή ζωή – ξεχωρίζω “Τη γάτα” της Μαρίας Κέντρου-Αγαθοπούλου, όπου το φρικώδες του θανάτου παρουσιάζεται με τρόπο λυτρωτικό. Το ερωτικό φαινόμενο της τέταρτης κατηγορίας περιλαμβάνει 12 μικροδιηγήματα με κορυφαίο το συγκλονιστικό της Μαρίας Κουγιουμτζή, “όταν ωριμάσουν τα πορτοκάλια”. 13 επιλογές περιλαμβάνει η πέμπτη ενότητα με τον τίτλο “χιούμορ, ειρωνεία, σάτιρα”, όπου μεταξύ άλλων ανθολογούνται κείμενα των Καμπανέλλη, Χριστιανόπουλου και Τζίμη Πανούση με την απαραίτητη αθυροστομία του. Το φαντασιακό μικροδιήγημα περιλαμβάνει 10 κείμενα από τα πιο εκτεταμένα της Ανθολογίας, όπως πρόσεξα, ενώ το αστυνομικό (9 επιλογές) μας εκπλήσσει με το κρυπτόλεξο (δεν το έλυσα) ή το πνευματώδες “σπασμένο τετράγωνο” του Χάρη Μελιτά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον βρήκα στην όγδοη ενότητα με τον τίτλο μεταμυθοπλασία (δηλ. κείμενα, στα οποία το παραδοσιακό εντάσσεται σε σύγχρονη οπτική θεώρηση και γραφή), ένας λογοτεχνικός τρόπος πολύ διαδεδομένος στην εποχή μας. Αυτή η ενότητα είναι η μόνη που επιμερίζεται σε δυο υποκατηγορίες: της πολίχνης (6 κείμενα) και την παιγνιώδη μεταμυθοπλασία (7 κείμενα). Από εδώ θα ξεχωρίσω την ανατριχιαστική “πένσα” του Γιάννη Παλαβού, την συγκινητική “αγελάδα και το φίδι” του Γιώργη Χριστοφιλάκη και το “Άτιτλο” του Γιώργου Ξενάριου, που σαν αποστασιοποιημένος χειρουργός ανοίγει το έγκλημα της Μαρφίν. Η τελευταία κατηγορία “λοιπές κατηγορίες (αλληγορία, συμβολισμός, παράλογο, παράδοξο κ.α.)” περιλαμβάνει 21 επιλογές, όπου διαβάζουμε σπουδαία κείμενα του Ε. Χ. Γονατά, του Γιώργου Ιωάννου, του Δημήτρη Νόλλα κ.ά.

 

Να προσθέσω πως η επιλογή της συγκεκριμένης 50ετίας (1974-2024) είναι δικαιολογημένη και εύστοχη, καθώς η  εμβληματική αφετηρία συμπίπτει με την αρχή της μεταπολίτευσης, ενώ η συμπλήρωση των 50 χρόνων μπορεί να θεωρηθεί σταθμός για μελέτη και αναστοχασμό. Η χώρα έχει αλλάξει μέσα σ’ αυτά τα χρόνια και όλη τούτη η συγκεντρωμένη λογοτεχνική παραγωγή, ταξινομημένη σε κατηγορίες, αξιολογημένη με εμφανή τα κριτήρια της αντιπροσωπευτικότητας, της λογοτεχνικότητας και της ελεγμένης αξίας, δίνουν στον αναγνώστη την ευκαιρία να θυμηθεί, να νιώσει, να αγγίξει και εν τέλει τη δυνατότητα να οικειωθεί το συλλογικό βίωμα.

 

Πολλά από τα ανθολογούμενα μικροδιηγήματα είναι αριστουργηματικά, όλα όμως κουβαλούν ένα κομμάτι από τη ζωή μας αυτά τα 50 χρόνια. Κι αν κάποια δεν αρέσουν σε μερικούς αναγνώστες ή τους φανούν αδιάφορα, αυτό δεν μπορεί να καταλογιστεί στα αρνητικά της ανθολογίας. Το έργο είναι σημαντικό και πολύτιμο. Αξίζουν ευχαριστίες και συγχαρητήρια στον Π. Ενιγουέι και στην Άνω Τελεία που έφεραν σε πέρας αυτή την πρώτη απόπειρα χαρτογράφησης του ελληνικού μικροδιηγήματος. Δεν τολμώ ούτε να φανταστώ τον κόπο, την επιμονή, την ενέργεια και την αφοσίωση του Π. Ενιγουέι που μας έδωσε ένα τόσο ενδιαφέρον και χρήσιμο βιβλίο. Αν υπάρχουν παραλείψεις ή διαφωνίες ως προς την αξία των επιλογών, αυτό δεν μειώνει καθόλου τη σημασία της Ανθολογίας. Αντιθέτως εμπλουτίζει τον καλλιτεχνικό διάλογο και μπορεί να εμπνεύσει κι άλλες παρόμοιες προσπάθειες.