Βιβλιοκριτική της Άντας Μπουμπάρα για την Ανθολογία Ισπανόφωνου Μικροδιηγήματος Μini71cuentos (Εκδόσεις Μ. Σιδέρη, 2012), της Άντας Μπουμπάρα

Ισπανόφωνο μικροδιήγημα: η τέχνη της αφαίρεσης

Η Ανθολογία Ισπανόφωνου Μικροδιηγήματος Mini71cuentos πρόκειται για μιας ετεροεθνικής προέλευσης ανθολογία που, όπως γίνεται εμφανές και από τον υπότιτλο του βιβλίου, μας καλεί να ταξιδέψουμε σε 11 χώρες και να διαβάσουμε 66 διαφορετικούς συγγραφείς (ανάμεσά τους τούς Μπόρχες, Κορτάσαρ, Αρεόλα, Ντενέβι, Ματέο Ντίεθ, Γιαμαθάρες, Γκουτιέρες, Γκαλεάνο κ.ά.).

Οι συγγραφείς της Ανθολογίας προέρχονται από ισπανόφωνες χώρες της Λατινικής Αμερικής και την Ισπανία. Από τους συγγραφείς που ανθολογούνται, 15 έχουν δει τουλάχιστον ένα έργο τους να μεταφράζεται και να εκδίδεται στα ελληνικά, ενώ η συντριπτική πλειοψηφία των συγγραφέων που εμφανίζονται στην Ανθολογία μεταφράζεται για πρώτη φορά στα ελληνικά.

Χρονικά η συλλογή καλύπτει σχεδόν 120 έτη, από το 1893 όταν δημοσιεύτηκε το διήγημα του Ρουμπέν Νταρίο Πως γεννήθηκε το λάχανο, έως το 2012 που δημοσιεύτηκε Το ζευγάρι του Άλεξ Οβιέδο. Ο ρυθμός δημοσίευσης των μικροαφηγήσεων είναι ανά δεκαετία συνεχώς αυξανόμενος, γεγονός αναμενόμενο δεδομένου ότι τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα και τις πρώτες του 21ου βρισκόμαστε στην περίοδο άνθισης και εδραίωσης αυτού του λογοτεχνικού είδους.

Minicuentos, μικροδιήγήματα, βραχείες αφηγήσεις… είδος ιδιαίτερο και όχι ευρέως γνωστό στην Ελλάδα, που δημιουργεί αμέσως περιέργεια και ταυτόχρονα λειτουργεί ως πρόσκληση - πρόκληση.

Tο μικροδιήγημα λοιπόν, όπως αναφέρεται και στην εισαγωγή του ανθολόγου Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, «είναι ένα λογοτεχνικό είδος ιδιαζόντως δύσκολο, τόσο εκλεπτυσμένο και απαιτητικό όσο και η ποίηση, αφού και τα δύο είδη χτίζονται με ακρίβεια χιλιοστού και φιλοδοξούν στο ακραίο ξεγύμνωμα και στην ουσιαστική χρήση της γλώσσας»[1].

Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη, στο πρώτο συναντάμε μια αναλυτική εισαγωγή, πολύ καλά τεκμηριωμένη θεωρητικά γύρω από το λογοτεχνικό είδος της βραχείας αφήγησης, και στο δεύτερο έχουμε τα 71 μικροδιηγήματα στο πρωτότυπο και στη μετάφραση, καθώς και τα βιογραφικά των συγγραφέων. Μελετώντας τις εισαγωγικές σελίδες ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με τις απόψεις σύγχρονων θεωρητικών της λογοτεχνίας, όπως η Ιρένε Άντρες Σουάρεθ, και διανοουμένων, όπως ο Νταβίδ Λαγκμανόβιτς, γύρω από το μικροδιήγημα και τα χαρακτηριστικά του είδους.

Είναι σελίδες που δίνουν το έναυσμα για περαιτέρω μελέτη και επιστημονική εμβάθυνση αλλά και πλήρως κατατοπιστικές για τον απλό αναγνώστη ο οποίος εισάγεται αβίαστα στο καινούριο αυτό λογοτεχνικό είδος, όσο κι αν η πρώτη επαφή δημιουργεί απορία και έκπληξη. Κι αυτό γιατί το Mini του τίτλου αποδίδεται με τον πιο μινιμαλιστικό τρόπο: όντως το  πρώτο κείμενο, «Ο δεινόσαυρος» του Αουγούστο Μοντερόσο, αποτελείται από εννιά μόνο λέξεις, του τίτλου συμπεριλαμβανομένου: «Όταν ξύπνησε, ο δεινόσαυρος ήταν ακόμα εκεί.»· το ίδιο και το δεύτερο και κάπως έτσι είναι η έκταση και των υπολοίπων με το μεγαλύτερο να φτάνει τις εκατόν εβδομήντα εννιά  λέξεις.

Αν ο ορισμός του είδους παραπέμπει στην ποίηση, αυτό γίνεται ακόμη πιο κατανοητό όταν η ανάγνωση των διηγημάτων κάνει αντιληπτό ότι κυριαρχεί η υπονοούμενη πλοκή. Τα κείμενα λειτουργούν ως προνομιούχος χώρος δράσης της φαντασίας του αναγνώστη αφού με την αφαιρετική δομή τους «κινητοποιούν την δημιουργική ανάγνωση, το απαραίτητο alter ego του λογοτεχνικού κειμένου που το συμπληρώνει και το ολοκληρώνει».[2]  

Η γοητευτική αυτή πρόκληση δεν μπορεί να μείνει αναπάντητη από τον αναγνώστη ο οποίος καλείται να πιάσει το νήμα της ιστορίας από το σημείο που μπαίνει η τελεία. Με άλλα λόγια το τέλος που δηλώνεται με την τελεία ως σημείο στίξης γίνεται ταυτόχρονα η αρχή ενός γοητευτικού ταξιδιού. Ο αναγνώστης γίνεται δημιουργός γιατί πρέπει να ανακαλύψει αυτό που δεν είναι “εμφανές”[3], να αντιδράσει και να “δώσει απαντήσεις στην αρχική σπίθα του υπέρμικρου αφηγήματος”[4].

Στη διαδικασία αυτή η λειτουργία της διακειμενικότητας αναλαμβάνει δράση. Όπως επισημαίνει η Kristeva «το λογοτεχνικό κείμενο είναι ένα μωσαϊκό από αναφορές σε άλλα κείμενα, μια απορρόφηση και μεταμόρφωση ενός άλλου κειμένου» [5]. Στην περίπτωσή μας ο αναγνώστης των μικροαφηγημάτων ανακαλεί στη μνήμη του γνώσεις και εικόνες στοχεύοντας στον δημιουργικό εμπλουτισμό του αφαιρετικού και υπαινικτικού λόγου των κειμένων. Άλλωστε, διαβάζοντας το μικροδιήγημα του Αργεντινού Αντόλφο Μπιόι Κασάρες με τίτλο «Γραφή»: «Κάθε φράση είναι ένα πρόβλημα που η επόμενη φράση θέτει εκ νέου», δεν μπορούμε παρά να σκεφτούμε ότι το κάθε μικροδιήγημα, όπως και «κάθε έργο τέχνης, περικλείει άπειρες πιθανότητες που περιμένουν να αναπτυχθούν από διαδοχικές αναγνώσεις».[6] 

Κατά συνέπεια η Ανθολογία γίνεται σημείο συνάντησης κειμένου – αναγνώστη, και επιπλέον θα λέγαμε ότι γίνεται το μέσο που μας επιτρέπει να κινηθούμε στο χώρο και στο χρόνο. Μια συλλογή που «φιλοδοξεί να αποτυπώσει την πορεία που έχει διανύσει το ισπανόφωνο μικροδιήγημα από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τις μέρες μας, ένα ταξίδι 120 ετών σε 71 μικρές αλλά ταυτόχρονα ανεξάντλητες ιστορίες»[7].

Η περιορισμένη έκταση των Minicuentos έχει εξάλλου το πλεονέκτημα της ταχείας ολοκλήρωσης της ανάγνωσής τους, γεγονός που τα καθιστά πρόσφορο λογοτεχνικό είδος στη σημερινή τεχνολογική εποχή αφού η διαδικτυακή διάδοση δίνει «βήμα τόσο σε νέους και άγνωστους συγγραφείς όσο και σε καταξιωμένους πεζογράφους, εξασφαλίζοντάς τους ταυτόχρονα ευρεία αναγνωσιμότητα»[8].

Αν σκεφτούμε λοιπόν ότι ζώντας στην εποχή της απόλυτης σχεδόν ηγεμονίας των μέσων μαζικής πληροφόρησης και κοινωνικής δικτύωσης και ότι η ομογενοποίηση της σκέψης επεκτείνεται[9] σε όλες σχεδόν τις κοινωνικές ομάδες, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι το είδος της μικροαφήγησης, μέσω των νέων τεχνολογιών, λειτουργεί ως ερέθισμα και μέσο αντίστασης απέναντι στην επιθετική τάση μαζικοποίησης ιδεών και ατόμων.

Σε κάθε περίπτωση η επαφή μας με το λογοτεχνικό είδος της βραχείας αφήγησης, σε ηλεκτρονική ή έντυπη μορφή, κινητοποιεί τη φαντασία μας, τη σκέψη μας, τα συναισθήματά μας. Το μικροδιήγημα μας κινητοποιεί αδιάκοπα, είναι για τον κάθε αναγνώστη μια διαφορετική πρόσκληση-πρόκληση.

Η Ανθολογία Ισπανόφωνου Μικροδιηγήματος πετυχαίνει όχι μόνο να μας ταξιδέψει στο χώρο και στο χρόνο αλλά μας δίνει τη δυνατότητα να ανακαλύψουμε τη λογοτεχνική μας ευαισθησία και τη δημιουργική μας ικανότητα. Ο καθένας μας καλείται να κάνει το δικό του ταξίδι ξεφυλλίζοντας τις σελίδες της Ανθολογίας, να προβληματιστεί, να ανακαλύψει τις πολύμορφες δυνατότητες του νοήματος του κειμένου.

Η γοητεία της σύντομης αφήγησης και η δυναμική του είδους γίνεται αβίαστα αντιληπτή όταν για παράδειγμα διαβάζουμε «Το Ρίζωμα» του Ουρουγουανού Φερνάντο Αϊνσα: «Δεν θέλω να μοιάσω στα δέντρα, που ριζώνουν και δεν μετακινούνται, παρόλο που ψηλώνουν και στεριώνουν καταπώς λένε, αλλά στον άνεμο, στο νερό, στον ήλιο, στους γύπες που πετούν πάνω από το χωριό μου, σε ότι κινείται αδιάκοπα».

Ο Νάσος Βαγενάς στο έργο του Ποίηση και μετάφραση διατυπώνει την άποψη ότι «η ποιητική μετάφραση είναι η συνάντηση δύο ευαισθησιών –της ευαισθησίας του ποιητή και της ευαισθησίας του μεταφραστή– που γίνεται στη γλώσσα του τελευταίου».[10] Υποστηρίζει ακόμη ότι «αυτό που δίνει ποιητική υπόσταση σε μιαν ευαισθησία είναι ο ρυθμός με τον οποίο ένας άνθρωπος κάνει τη γλώσσα του να χορεύει και η μετάφραση είναι η συνάντηση δύο ρυθμών, ο συντονισμός τους» [11].

Αν τα μικροδιηγήματα προσομοιάζουν με την ποίηση λόγω της συμπύκνωσης των νοημάτων και του αφαιρετικού λόγου, διαπιστώνουμε ότι η μετάφρασή τους υπόκειται στις ίδιες αρχές. Γι’ αυτό και εντυπωσιάζει το γεγονός ότι οι μεταφράσεις των μικροδιηγημάτων, βρήκαν τον τρόπο να αποδώσουν τους ρυθμούς που υπαγορεύει το πρωτότυπο κείμενο. Αναπαράγεται έτσι μια λεκτική και συγκινησιακή αρμονία αντίστοιχη μ’ εκείνη του πρωτότυπου[12], ούτως ώστε τα μεταφράσματα να μπορούν να σταθούν σαν πρωτότυπα μικροδιηγήματα.

Στο σημείο αυτό πρέπει να τονίσουμε άλλη μια πρωτοτυπία της Ανθολογίας: η μετάφραση των μικροδιηγημάτων είναι συλλογική, πιο συγκεκριμένα αποτελεί προϊόν εργαστηρίου μετάφρασης μικροδιηγημάτων που  έλαβε χώρα στο Κέντρο Ισπανικής, Πορτογαλικής και Καταλανικής γλώσσας ABANICO σε δύο περιόδους (Δεκέμβριος 2010 – Φεβρουάριος 2011 και Μάρτιος – Ιούνιος 2012). Συμμετείχαν οι Ελένη Βότση, Χρυσάνθη Γιαννιά, Άκης Διαμαντής, Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, Βαγγέλης Καμπούνιας, Αντώνης Κοράκης, Βάσω Κουρτάρα, Ελευθερία Κωστάντη, Eduardo Lucena, Σοφία Μαραθάκη, Ειρήνη Οικονόμου, Ελένη Οικονόμου, Ελένη Παλαιολόγου, Χρήστος Σιορίκης, Μαρία Φακουρέλη, υπό τη διδασκαλία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου που είχε την ιδέα για αυτό το εργαστήριο, γιατί, όπως υποστηρίζει ο ίδιος, «τέτοιες εμπειρίες συλλογικής μετάφρασης μας κάνουν όλους καλύτερους μεταφραστές, αλλά κυρίως καλύτερους αναγνώστες κειμένων και καλύτερους ακροατές αλλότριων απόψεων και επιχειρημάτων». 

Το μικροδιήγημα, είναι γεγονός, προσφέρεται εξαιρετικά για τη διδασκαλία της μετάφρασης γιατί δεν «ανέχεται» τις μεταφραστικές ευκολίες, αλλά, ταυτόχρονα, η μεταφορά του από μια γλώσσα στην άλλη παρουσιάζει μεγάλο βαθμό δυσκολίας καθόσον η παραμικρή αστοχία μπορεί να καταστρέψει τις ούτως ή άλλως ευαίσθητες ισορροπίες του πρωτοτύπου. Η μεταφραστική ομάδα, ευτυχώς για τους αναγνώστες, απέφυγε τους «σκοπέλους» με επαγγελματική μαεστρία.

Η Άντα Μπουμπάρα είναι επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΑΠΘ. Το παρόν κείμενο δημοσιεύτηκε στο Athens Review of Books τον Φεβρουάριο του 2014.

---

[1] Παλαιολόγος, Κ. Mini71cuentos, Ανθολογία ισπανόφωνου μικροδιηγήματος, Αθήνα, Μ. Σιδέρη, 2012, σσ. 14-15.

[2] Σαμαρά, Ζ., Προοπτικές του κειμένου, Θεσσαλονίκη, Κώδικας, 1987, σ. 13.

[3] Παλαιολόγος, Κ., Mini71cuentos, Ανθολογία ισπανόφωνου μικροδιηγήματος, Αθήνα, Μ. Σιδέρη, 2012, σ. 18.

[4] Ιbid.

[5] Kristeva, J., Σημειωτική. Recherches pour une sémanalyse, Παρίσι, Seuil, 1969, σ. 85.

[6] Σαμαρά, Ζ., Προοπτικές του κειμένου, Θεσσαλονίκη, Κώδικας, 1987, σ. 25.

[7] Παλαιολόγος, Κ., Mini71cuentos, Ανθολογία ισπανόφωνου μικροδιηγήματος, Αθήνα, Μ. Σιδέρη, 2012, σ. 24.

[8] Ibid, σ. 14.

[9] Χατζηβασιλείου, Β., Ο άλλος λόγος (Φοίβος Γκικόπουλος) Βιβλιοπαρουσίαση 3-11-11, στο περιοδικό Πολύφιλος, http://ejournals.lib.auth.gr/poliphilos/issue/view/65.

[10] Βαγενάς, Ν., Ποίηση και μετάφραση, στιγμή, Αθήνα, 1989, σ. 21.

[11] Ibid.

[12]Ibid, σ. 22.