[Conversación
entre el autor mexicano Juan Villoro y el traductor griego Konstantinos Paleologos con motivo de la edición en Grecia de la novela La tierra de la gran promesa por Ediciones Kastaniotis // Συνομιλία του μεξικανού
συγγραφέα Χουάν Βιγιόρο με τον μεταφραστή Κωνσταντίνο Παλαιολόγο με αφορμή την
ελληνική έκδοση της Γης της μεγάλης επαγγελίας από τις Εκδόσεις
Καστανιώτη]
Ξεκίνησα τη μετάφραση του La tierra de la gran promesa [Η γη της μεγάλης επαγγελίας]
την άνοιξη του 2022 και την ολοκλήρωσα, αν ολοκληρώνεται ποτέ μια μετάφραση, το
φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς. Σε αυτή την εξάμηνη σχεδόν πορεία, είχα την
αμέριστη συμπαράσταση του συγγραφέα για το ξεκαθάρισμα παντός είδους αποριών,
αμφιβολιών, αδυναμιών κατανόησης. Σε αυτή τη συχνή ανταλλαγή μηνυμάτων, μας γεννήθηκε
η ιδέα μιας μικρο-συνέντευξης εν είδει επιμέτρου, ακριβώς γιατί σκεφτήκαμε πως
αυτό το βιβλίο, πέρα από τις δεκάδες σημειώσεις του μεταφραστή (που θα
μπορούσαν να ήταν εκατοντάδες) χρειαζόταν ένα τελευταίο «άγγιγμα» από τον
συγγραφέα πριν παραδοθεί στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, ένα άγγιγμα που
φιλοδοξεί να καταστήσει κάπως πιο οικεία σε εμάς τους Μεσόγειους την πανταχού
παρούσα μεξικανικότητα του έργου που κρατάτε ή πρόκειται να κρατήσετε στα χέρια
σας.
Konstantinos Paleologos: ¿Es La tierra de la gran
promesa una novela sobre el deseo de las personas de estar en otra parte, ya
sea como emigrantes o como «intrusos» en una película o una obra de arte, y su
incapacidad para disfrutar plenamente de la realización de este deseo? ¿Se
puede ser feliz al borde?
Juan Villoro: “La vida está en otra parte”, dijo Rimbaud,
refiriéndose al impulso existencial de encontrar algo distinto. Ese anhelo
puede ser un privilegio, una búsqueda voluntaria, o una necesidad. En tiempos
de globalización, las migraciones dependen de la terrible desigualdad y la
inseguridad que padecen los países pobres. Millones de mexicanos buscan otro
destino en Estados Unidos, del mismo modo en millones de africanos tratan de cruzar
el Mediterráneo. La mayoría de la gente abandona su tierra por necesidad, no
por gusto. La tierra de la gran promesa trata de un documentalista que tiene un
trabajo fijo y, en principio, no debería abandonar su patria. ¿Pero se puede
documentar una realidad corrupta sin morir en el intento? De acuerdo con
Reporteros sin Fronteras, México es el país más peligroso para ejercer el
periodismo. De enero a agosto de 2022, 15 reporteros mexicanos han sido
asesinados. Indagar la verdad es un oficio de alto riesgo. Mi protagonista paga
un alto precio, no sólo por investigar, sino por los errores que comete al
hacerlo. Quise escribir una novela sobre los límites para indagar la verdad y
las responsabilidades que eso conlleva.
K.P.: «Quería vivir en un sitio donde no le diera
miedo que se le acercara un desconocido». ¿Es tan complicada la vida cotidiana
en México? ¿Es indispensable que sus lectores capturen esta dimensión de la
vida mexicana?
J.V.: En las últimas décadas, la violencia se ha
convertido en un hecho cotidiano. Todos mis amigos han sido asaltados y algunos
secuestrados. Mi asalto más reciente, a mano armada, ocurrió en febrero de
2022. Iba con otro periodista y denunciamos el hecho en Twitter; esto causó
cierto revuelo y en dos horas capturaron a un muchacho que resultó ser
inocente. En vez de cumplir con su deber, la “justicia” fabrica culpables.
Conseguimos a un abogado para que lo defendiera y llevamos seis meses tratando
de liberarlo. Hace un mes, mi madre, de 88 años, tuvo que dejar su casa porque
fue víctima de unos extorsionadores. Le hablaron a las tres de la mañana,
diciendo que me tenían secuestrado. Desesperada, ella los citó en su casa y les
dio el dinero que tenía. Se trataba de un montaje, pero la siguieron buscando y
se tuvo que refugiar en un pequeño departamento, lejos del entorno que
construyó en los últimos 50 años. Este año, las violaciones a mujeres jóvenes
aumentaron en 14%. Tengo una hija de 22 años y cada vez que sale a una fiesta,
caigo en una justificada paranoia. Estas anécdotas de mi círculo familiar
revelan la forma en que vivimos. Jon Lee Anderson, corresponsal de guerra que
estuvo seis meses en Bagdad, me dijo: “No entiendo cómo te atreves a vivir
aquí”. Son palabras de alguien que ha estado bajo las bombas.
A pesar de
esto, en México hay una enorme creatividad y un excepcional gusto por la vida.
Es posible que el hecho de estar en un sitio amenazado, donde todo puede
destruirse, nos permita apreciar con más intensidad lo que vale la pena. Quien
conoce el infierno aprecia más el paraíso. La tierra de la gran promesa habla
de peligros, pero también de las redes solidarias para sortearlos.
K.P.: Escribe: «Los óleos del líder campesino eran una
presencia obligada en las casas de los millonarios que se habían enriquecido
con los gobiernos emanados de la Revolución». ¿Qué tan importante cree que es
para su lector no mexicano tener un conocimiento básico de la historia
mexicana, antigua y más reciente, para poder entender mejor la novela?
J.V.: No es indispensable conocer el trasfondo de la
Rusia zarista para entender a Gógol o a Dostoievski, pero siempre ayuda saber
un poco de historia. México fue escenario de la primera revolución social del
siglo XX, iniciada en 1910. Ese movimiento, de origen campesino, fue
aprovechado por la naciente burguesía, que apoyó las causas populares para
aprovecharse de ellas y se apropió de la victoria. Con lemas de izquierda, se
estableció el desigual capitalismo mexicano. Durante 71 años, un mismo partido
ganó las elecciones. Por eso Mario Vargas Llosa dijo que México era el país de
la “dictadura perfecta”: un sistema autoritario con apariencia democrática. Las
consignas del gobierno eran progresistas, pero su práctica era conservadora.
Esto llevó a que los políticos en el poder decoraran sus casas con pinturas y
estatuas de líderes obreros y campesinos. ¡Las demandas populares se
convirtieron en objetos decorativos de la burguesía! Estas contradicciones
explican, parcialmente, la violencia que hoy padecemos y que retrata mi novela.
Durante 71 años, un mismo partido gobernó en forma autoritaria e impune; cuando
salió del poder, en el año 2000, ese aparato se desgajó sin ser sustituido por
otro y antiguos policías se incorporaron al crimen organizado. Algo parecido
ocurrió en la Unión Soviética, donde la disolución de la KGB favoreció la
aparición de las mafias.
K.P.: Me gusta la idea, en mi opinión central de la
novela, de que «el prójimo es un desconocido». Sus personajes constantemente se
sorprenden y sorprenden, quizás los personajes masculinos más ¿o es mi
impresión?
J.V.: En La tierra de la gran promesa las mujeres son más
fuertes que los hombres. Vivimos en una sociedad marcada por la desconfianza,
donde cualquiera puede ser el enemigo; sin embargo, en momentos extremos, como
los terremotos de 1985 y 2017, la gente ha sido capaz de expresar una enorme
solidaridad. En buena medida, las mujeres han preservado el tejido social, los
lazos afectivos y casi secretos que unen a una sociedad fracturada.
Mi
protagonista se siente perseguido por un periodista al que consideraba su
aliado. La novela trata de demostrar que, en ciertas ocasiones, la persona que
consideras adversa o la que no tiene nada que ver contigo, es la que te salva.
El prójimo no es, necesariamente, el familiar o el amigo de toda la vida, sino
el desconocido que, de pronto y sin razón aparente, decide socorrerte. De esa ayuda,
muchas veces anónima,
depende la supervivencia.
K.P.: Escribe: «Disfrutaba lo que le dolía. En eso se
asumía como mexicano ejemplar». ¿Cuáles son, según usted, las principales
características del mexicano ejemplar?
J.V.: Tenemos tantos problemas que nuestra cultura
popular ha logrado convertir las molestias en una forma del placer. Sería
demasiado simple decir que somos masoquistas; más exacto es decir que somos
complicados; en vez de mejorar la realidad, disfrutamos de cosas incómodas.
Esta actitud compensatoria explica muchas de nuestras costumbres. Comemos
comida muy picante a riesgo de destruir nuestro intestino; en las cantinas, se
considera divertido darse toques eléctricos (la gente se toma las manos para
compartir la corriente eléctrica); en Día de Muertos comemos calaveras de azúcar
con nuestro nombre en la frente para recordar nuestro destino; en los pueblos
aún se lanzan balazos al aire en las fiestas, en señal de alegría, que a veces
matan a alguien; apoyamos con entusiasmo a la selección nacional de futbol
sabiendo que va a perder (no es casual que nuestro grito de guerra es “sí se
puede”, demostración de que hasta ese momento no se ha podido). Ya que no
podemos superar las desgracias, encontramos el modo de hacerlas divertidas.
K.P.: El libro plasma la compleja relación entre
México y España, ¿podría ser, por extensión, un ejemplo de la compleja relación
entre Europa y América, o tiene elementos que la hacen única?
J.V.: La historia de México está llena de paradojas. La
Conquista fue hecha por menos de 300 soldados españoles que enfrentaron a un
inmenso ejército. Esto solo fue posible porque contaron con el apoyo de
numerosos pueblos indígenas. En sentido estricto, la Conquista la hicieron los
indios. En cambio, la Independencia fue obra de los españoles que vivían en el
país pero consideraban que no tenían suficientes derechos. Nos unimos a España
a causa de los indios y nos separamos de ella a causa de los españoles. ¿Cómo
superar estas contradicciones? La ideología nacional se ha basado en un
concepto demagógico del país. La grandeza indígena se exalta en la misma medida
en que se niega en la realidad. La propaganda oficial elogia las pirámides y
los tesoros de los museos; se trata de reliquias del pasado, no se habla de los
indios en tiempo presente. Esto ocasionó el levantamiento zapatista de 1994,
que demostró que los indios vivos están en el más total abandono.
Cuando México
se independizó, el 75% de la población hablaba al menos una lengua indígena;
hoy, sólo el 6.6% la habla. La destrucción de la cultura indígena no fue solo
obra de la Conquista, sino, principalmente, obra del México independiente.
Reconocer este colonialismo interno es agraviante. Por eso, con reiterada
demagogia, se dice que nuestro atraso y nuestra pobreza se deben a que España
se llevó el oro. Es cierto que la Conquista fue una empresa explotadora, pero
hace más de 200 años que México es responsable de sus tragedias.
Todo esto ha
llevado a relación extraña con los españoles. La “madre patria” es vista como
un territorio de agravios, pero también de salvación. Muchos mexicanos quieren
vivir ahí, los empresarios buscan socios en Madrid y los novelistas dependemos
de esa industria editorial, pero no hay una estatua de Hernán Cortés en la
Ciudad de México y se sigue culpando al Rey actual de los desastres de sus
antepasados y de nuestro atraso actual. El protagonista de La tierra de la gran
promesa encuentra una salvación provisional en España y es testigo de estas
contradicciones. No es un exiliado que tiene prohibido volver a su país y lo
extraña a la distancia, padeciendo el “síndrome de Ulises”, sino alguien que
puede elegir pero no sabe cómo hacerlo. Lo mejor y lo peor de su vida le pasa
en México. ¿Debe someter a su familia a esa intensidad o bien optar por la
serenidad de la distancia y aceptar que la tranquilidad implica el desarraigo?
K.P.: Su novela contiene grandes frases/aforismos. Me
gustaría, para concluir esta breve entrevista, que me comentara mi frase
favorita: «“Saber algo”, la usura de los viejos».
J.V.: Un refrán dice: “Si los jóvenes supieran, si los
viejos pudieran…”. El conocimiento suele ser patrimonio de quienes tienen
experiencia, la acción de quienes tienen juventud. Ninguna de las dos virtudes
funciona sola. Con los años, los viejos advierten que saben muchas cosas
inútiles, pero las siguen atesorando, pues se trata de su único capital. En
cierta forma, son usureros del conocimiento y pueden actuar con avaricia. A los
veinte años me sorprendía que, al discutir con alguien mayor que yo, dijera:
“Supe esto antes de que tú nacieras”. Hablaba como si el hecho de antecederme
en la vida le diera la razón. Obviamente sabía más cosas, pero no
necesariamente las entendía bien. Mi frase se refiere al momento de frustración
en que el único consuelo de un anciano es saber “algo más”, su último recurso
son los datos que ha ahorrado a lo largo de los años y que usa con avaricia.
Ciberespacio, 21 de septiembre de 2022
>.<>.<
Κωνσταντίνος
Παλαιολόγος: Είναι Η γη της μεγάλης επαγγελίας ένα μυθιστόρημα για την
επιθυμία των ανθρώπων να βρίσκονται αλλού, είτε ως μετανάστες είτε ως
«λαθρεπιβάτες» σε κάποια ταινία ή κάποιο έργο τέχνης, και της αδυναμίας τους να
απολαύσουν πλήρως την πραγμάτωση αυτής της επιθυμίας; Μπορεί να είναι κανείς
ευτυχής στο μεταίχμιο;
Χουάν Βιγιόρο:
«Η ζωή είναι αλλού», είπε ο Ρεμπώ, αναφερόμενος στην υπαρξιακή παρόρμηση να
βρεις κάτι άλλο, διαφορετικό. Αυτή η λαχτάρα μπορεί να είναι ένα προνόμιο, μια
εθελοντική επιδίωξη ή μια ανάγκη. Σε περιόδους παγκοσμιοποίησης, η μετανάστευση
εξαρτάται από την τρομερή ανισότητα και την ανασφάλεια που βιώνουν οι φτωχές
χώρες. Εκατομμύρια Μεξικανοί αναζητούν έναν νέο προορισμό στις Ηνωμένες
Πολιτείες, όπως εκατομμύρια Αφρικανοί προσπαθούν να διασχίσουν τη Μεσόγειο. Οι
περισσότεροι άνθρωποι εγκαταλείπουν τη γη τους από ανάγκη, όχι από επιλογή. Η
γη της μεγάλης επαγγελίας μιλάει για έναν σκηνοθέτη ντοκιμαντέρ που έχει
μια σταθερή δουλειά και, υπό κανονικές συνθήκες, δεν θα έπρεπε να εγκαταλείψει
την πατρίδα του. Μπορεί όμως κάποιος να μιλήσει για μια διεφθαρμένη
πραγματικότητα χωρίς να πεθάνει στην προσπάθεια; Σύμφωνα με τους Δημοσιογράφους
Χωρίς Σύνορα, το Μεξικό είναι η πιο επικίνδυνη χώρα του κόσμου για την άσκηση
της δημοσιογραφίας. Από τον Ιανουάριο έως τον Αύγουστο του 2022, έχουν σκοτωθεί
15 Μεξικανοί δημοσιογράφοι. Η αποκάλυψη της αλήθειας είναι μια δουλειά υψηλού
κινδύνου. Ο πρωταγωνιστής μου πληρώνει υψηλό τίμημα, όχι μόνο για τις έρευνές
του, αλλά και για τα λάθη που κάνει στη διάρκεια των εν λόγω ερευνών. Θέλησα να
γράψω ένα μυθιστόρημα για τα όρια της διερεύνησης της αλήθειας και της ευθύνης
που αυτό συνεπάγεται.
Κ.Π.:
«Ήθελε να ζήσει σε ένα μέρος όπου δεν θα τρόμαζε έτσι και τον πλησίαζε
κάποιος άγνωστος». Είναι τόσο δύσκολη η καθημερινότητα στο Μεξικό; Μπορούν /
Θέλετε οι αναγνώστες σας να συλλάβουν αυτή τη διάσταση της μεξικανικής ζωής;
Χ.Β.:
Τις τελευταίες δεκαετίες η βία έχει γίνει καθημερινό φαινόμενο. Όλοι οι φίλοι
μου έχουν πέσει θύματα ληστείας και κάποιοι έχουν απαχθεί. Η πιο πρόσφατη
ληστεία της οποίας, υπό την απειλή όπλου, έπεσα θύμα, συνέβη τον Φεβρουάριο του
2022. Ήμουν με έναν άλλο δημοσιογράφο και αναφέραμε το περιστατικό στο Twitter·
αυτό προκάλεσε σάλο και μέσα σε δύο ώρες συνέλαβαν έναν νεαρό που αποδείχθηκε αθώος.
Η «δικαιοσύνη», αντί να εκπληρώνει το καθήκον της, κατασκευάζει ένοχους.
Προσλάβαμε δικηγόρο προκειμένου να υπερασπιστεί τον νεαρό και κάνουμε τα πάντα,
εδώ και έξι μήνες, προκειμένου να ανακτήσει την ελευθερία του. Πριν από ένα
μήνα, η 88χρονη μητέρα μου αναγκάστηκε να φύγει από το σπίτι της επειδή έπεσε
θύμα εκβιαστών. Της τηλεφώνησαν στις τρεις τα ξημερώματα λέγοντάς της ότι με
είχαν απαγάγει. Απελπισμένη, τους κάλεσε στο σπίτι της και τους έδωσε τα
χρήματα που είχε. Ήταν φυσικά ένα ψέμα, αλλά συνέχισαν να την αναζητούν και
χρειάστηκε να βρει καταφύγιο σε ένα μικρό διαμέρισμα, μακριά από το περιβάλλον
που έχτισε τα τελευταία 50 χρόνια. Εφέτος, οι βιασμοί νεαρών γυναικών αυξήθηκαν
κατά 14%. Έχω μια κόρη 22 χρονών και κάθε φορά που πηγαίνει σε κάποιο πάρτυ με
πιάνει μια δικαιολογημένη παράνοια. Αυτά τα περιστατικά από τον οικογενειακό
μου κύκλο αποκαλύπτουν τον τρόπο με τον οποίο ζούμε. Ο Τζον Λι Άντερσον, ένας
πολεμικός ανταποκριτής που έζησε έξι μήνες στη Βαγδάτη, μου είπε: «Δεν
καταλαβαίνω πώς αντέχεις να ζεις εδώ». Είναι λόγια κάποιου που έχει βρεθεί κάτω
από τις βόμβες.
Παρ’ όλα αυτά, στο Μεξικό υπάρχει
τεράστια δημιουργικότητα και απίστευτη διάθεση για ζωή. Είναι πιθανόν το
γεγονός ότι βρισκόμαστε υπό συνεχή απειλή σε ένα μέρος όπου τα πάντα μπορούν να
καταστραφούν, να μας επιτρέπει να εκτιμήσουμε πιο έντονα τα πράγματα που
αξίζουν. Όποιος γνωρίζει την κόλαση εκτιμά περισσότερο τον παράδεισο. Η γη
της μεγάλης επαγγελίας μιλάει για κινδύνους, αλλά και για δίκτυα
αλληλεγγύης που βοηθούν στην αποφυγή τους.
Κ.Π.:
Λέτε: «Οι ελαιογραφίες του ηγέτη των αγροτών ήταν μια υποχρεωτική παρουσία
στα σπίτια των εκατομμυριούχων που είχαν πλουτίσει με τις κυβερνήσεις που
προέκυψαν από τη Μεξικανική Επανάσταση». Πόσο σημαντικό είναι, κατά τη γνώμη
σας, ο μη μεξικανός αναγνώστης σας να έχει βασικές γνώσεις μεξικανικής
ιστορίας, παλαιότερης και σύγχρονης, προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το
μυθιστόρημά σας;
Χ.Β.:
Δεν είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε τα εσώτερα της τσαρικής Ρωσίας για να
κατανοήσουμε τον Γκόγκολ ή τον Ντοστογιέφσκι, αλλά πάντα βοηθάει να ξέρουμε
λίγη ιστορία. Το Μεξικό υπήρξε το σκηνικό της πρώτης κοινωνικής επανάστασης του
20ού αιώνα, που ξεκίνησε το 1910. Αυτό ακριβώς το, αγροτικής προέλευσης, κίνημα
το εκμεταλλεύτηκε η νεοφυής τότε αστική τάξη, η οποία υποστήριξε τις λαϊκές
διεκδικήσεις προς ίδιον όφελος και, στη συνέχεια, οικειοποιήθηκε τη νίκη. Με
αριστερά συνθήματα, εγκαθιδρύθηκε ο άνισος μεξικανικός καπιταλισμός. Επί 71
χρόνια το ίδιο κόμμα κέρδιζε τις εκλογές. Γι' αυτό ο Μάριο Βάργκας Λιόσα είχε
πει ότι το Μεξικό ήταν η χώρα της «τέλειας δικτατορίας»: ένα αυταρχικό σύστημα
με επίφαση δημοκρατίας. Τα συνθήματα της κυβέρνησης ήταν προοδευτικά, αλλά η
πρακτική της ήταν συντηρητική. Αυτό οδήγησε τους πολιτικούς που είχαν την
εξουσία να διακοσμήσουν τα σπίτια τους με ζωγραφικές αναπαραστάσεις και
αγάλματα διακεκριμένων εργατών και αγροτών. Τα λαϊκά αιτήματα έγιναν
διακοσμητικά αντικείμενα της αστικής τάξης! Αυτές οι αντιφάσεις εξηγούν, εν
μέρει, τη βία που υποφέρουμε σήμερα και απεικονίζεται στο μυθιστόρημά μου. Επί
71 χρόνια, το ίδιο κόμμα κυβερνούσε με αυταρχικό τρόπο και πλήρη ατιμωρησία.
Όταν απώλεσε την εξουσία, το 2000, ο εν λόγω μηχανισμός εξουσίας διαλύθηκε
χωρίς να αντικατασταθεί από κάποιον άλλο και πρώην αστυνομικοί εντάχθηκαν στο
οργανωμένο έγκλημα. Κάτι ανάλογο συνέβη στη Σοβιετική Ένωση, όπου η διάλυση της
KGB ευνόησε την εμφάνιση των μαφιών.
Κ.Π.:
Μου φαίνεται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα η κεντρική, κατ’ εμέ, ιδέα του
μυθιστορήματος ότι «ο πλησίον είναι ένας άγνωστος». Οι ήρωές σας συνεχώς
εκπλήσσονται και εκπλήσσουν, οι άντρες ίσως περισσότερο, ή απλώς είναι η
εντύπωσή μου;
Χ.Β.:
Στη Χώρα της μεγάλης επαγγελίας οι γυναίκες είναι πιο δυνατές από τους
άνδρες. Ζούμε σε μια κοινωνία που χαρακτηρίζεται από δυσπιστία, όπου ο
οποιοσδήποτε μπορεί να είναι ο εχθρός μας. Ωστόσο, σε ακραίες στιγμές, όπως κατά
τους σεισμούς του 1985 και του 2017, οι άνθρωποι μπόρεσαν να δείξουν τεράστια
αλληλεγγύη. Σε μεγάλο βαθμό, οι γυναίκες έχουν διατηρήσει τον κοινωνικό ιστό,
τους συναισθηματικούς και σχεδόν μυστικούς δεσμούς που ενώνουν μια διασπασμένη
κοινωνία.
Ο πρωταγωνιστής μου νιώθει ότι τον
απειλεί ένας δημοσιογράφος που τον θεωρούσε σύμμαχό του. Το μυθιστόρημα
προσπαθεί να δείξει ότι, σε ορισμένες περιπτώσεις, το άτομο που θεωρείς
αντίπαλο ή εκείνο που δεν έχει καμία σχέση μαζί σου είναι εκείνο που τελικά σε
σώζει. Ο πλησίον δεν είναι απαραίτητα ο συγγενής ή ο ισόβιος φίλος, αλλά ο
άγνωστος που, ξαφνικά και χωρίς προφανή λόγο, αποφασίζει να σε βοηθήσει. Η
επιβίωση εξαρτάται από αυτή τη συχνά ανώνυμη βοήθεια.
Κ.Π.:
Λέτε: «Απολάμβανε ό,τι τον πονούσε. Ως προς αυτό θεωρούσε τον εαυτό του
παραδειγματικό Μεξικανό». Πείτε μας τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα του
παραδειγματικού Μεξικανού.
Χ.Β.:
Έχουμε τόσα προβλήματα που η λαϊκή μας κουλτούρα έχει καταφέρει να μετατρέψει
την ταλαιπωρία σε μορφή ευχαρίστησης. Θα ήταν πολύ απλό να πούμε ότι είμαστε
μαζοχιστές. Το πιο σωστό είναι να πούμε ότι είμαστε περίπλοκοι· αντί να
βελτιώσουμε την πραγματικότητα, απολαμβάνουμε άβολα πράγματα. Αυτή η
αντισταθμιστική στάση εξηγεί πολλά από τα έθιμά μας. Τρώμε πολύ πικάντικα
τρόφιμα με κίνδυνο να καταστρέψουμε τα σωθικά μας· στις καντίνες, θεωρείται
διασκεδαστικό να τινάζει ο ένας τον άλλον όταν δίνουμε τα χέρια (οι άνθρωποι
μοιράζονται στις χειραψίες τον στατικό τους ηλεκτρισμό)· την Ημέρα των Νεκρών
τρώμε ζαχαρένιες νεκροκεφαλές με το όνομά μας γραμμένο στο μέτωπό τους για να
θυμόμαστε το πεπρωμένο μας· στα χωριά, εξακολουθούν να ρίχνουν σφαίρες στον
αέρα στις γιορτές, ως ένδειξη χαράς, και μερικές φορές όλο και κάποιος
σκοτώνεται· στηρίζουμε με ενθουσιασμό την εθνική ομάδα ποδοσφαίρου γνωρίζοντας
ότι στο τέλος θα χάσει (δεν είναι τυχαίο ότι η κυριότερη ιαχή μας είναι «ναι,
μπορούμε!», μια απόδειξη ότι μέχρι τώρα δεν έχουμε μπορέσει). Αφού δεν
μπορούμε, λοιπόν, να ξεπεράσουμε τις ατυχίες, βρίσκουμε τρόπους να τις κάνουμε
διασκεδαστικές.
Κ.Π.:
Στο βιβλίο αποτυπώνεται η περίπλοκη σχέση του Μεξικού με την Ισπανία, θα μπορούσε,
κατ’ επέκταση, να είναι ένα παράδειγμα της περίπλοκης σχέσης Ευρώπης –
Αμερικής, ή η εν λόγω σχέση έχει στοιχεία που την καθιστούν μοναδική;
Χ.Β.:
Η ιστορία του Μεξικού είναι γεμάτη παραδοξολογίες. Η Κατάκτηση έγινε από
λιγότερους από 300 ισπανούς στρατιώτες που αντιμετώπισαν έναν τεράστιο στρατό.
Αυτό στάθηκε δυνατό απλώς και μόνο επειδή είχαν την υποστήριξη πολλών
αυτόχθονων πληθυσμών. Υπό μια αυστηρή έννοια, η Κατάκτηση έγινε από τους
αυτόχθονες κατοίκους. Αντίθετα, η Ανεξαρτησία ήταν έργο των Ισπανών που ζούσαν
στη χώρα αλλά θεωρούσαν ότι δεν είχαν αρκετά δικαιώματα. Ενωθήκαμε με την
Ισπανία λόγω των αυτόχθονων πληθυσμών και χωρίσαμε από αυτήν λόγω των Ισπανών.
Πώς να ξεπεράσει κανείς αυτές τις αντιφάσεις; Η εθνική ιδεολογία έχει βασιστεί
σε μια δημαγωγική αντίληψη της χώρας. Το μεγαλείο των αυτόχθονων πληθυσμών
εξυμνείται την ίδια ώρα που κλείνουμε τα μάτια στην πραγματικότητα. Η επίσημη
προπαγάνδα υμνεί τις πυραμίδες και τους θησαυρούς των μουσείων· αυτά είναι
λείψανα του παρελθόντος, δεν μιλάμε για τους αυτόχθονες πληθυσμούς σε χρόνο
ενεστώτα. Αυτό προκάλεσε την εξέγερση των Σαπατίστας το 1994, η οποία έδειξε
ότι οι εν ζωή αυτόχθονες είναι ολοκληρωτικά εγκαταλειμμένοι.
Όταν το Μεξικό έγινε ανεξάρτητο, το 75%
του πληθυσμού μιλούσε τουλάχιστον μία γηγενή γλώσσα. Σήμερα, μιλάει μία γηγενή
γλώσσα μόνο το 6,6%. Η καταστροφή του ιθαγενούς πολιτισμού δεν ήταν μόνο έργο
των ισπανών κατακτητών, αλλά, κυρίως, έργο του ανεξάρτητου Μεξικού. Η
αναγνώριση αυτής της εσωτερικής αποικιοκρατίας είναι δυσβάσταχτη. Γι’ αυτό, με
αμείωτη δημαγωγία, λέγεται ότι η υστεροφημία και η φτώχεια μας οφείλονται στο
γεγονός ότι η Ισπανία μάς άρπαξε το χρυσό μας. Είναι αλήθεια ότι οι ισπανοί
κατακτητές λεηλάτησαν, αλλά εδώ και πάνω από 200 χρόνια το Μεξικό είναι
υπεύθυνο για τις τραγωδίες του.
Όλα αυτά έχουν οδηγήσει σε μια περίεργη
σχέση με τους Ισπανούς. Η «μητέρα πατρίδα» αντιμετωπίζεται ως πηγή
αδικοπραξιών, αλλά και ως χώρος σωτηρίας. Πολλοί Μεξικανοί θέλουν να ζήσουν
εκεί, επιχειρηματίες αναζητούν συνεργάτες στη Μαδρίτη και οι μυθιστοριογράφοι
εξαρτιόμαστε από την ισπανική εκδοτική βιομηχανία, αλλά δεν υπάρχει άγαλμα του
Ερνάν Κορτές στην Πόλη του Μεξικού και ο σημερινός βασιλιάς της Ισπανίας
συνεχίζει να κατηγορείται τόσο για τις καταστροφές που προκάλεσαν οι πρόγονοί
του όσο και για την υπανάπτυξή μας. Ο πρωταγωνιστής της Χώρας της μεγάλης
επαγγελίας βρίσκει προσωρινή σωτηρία στην Ισπανία και είναι μάρτυρας αυτών
των αντιφάσεων. Δεν είναι ένας εξόριστος που του απαγορεύουν να επιστρέψει στη
χώρα του και νιώθει τη νοσταλγία πάσχοντας από το «σύνδρομο του Οδυσσέα», αλλά
κάποιος που μπορεί να επιλέξει αλλά δεν ξέρει πώς να το κάνει. Τα καλύτερα και
τα χειρότερα πράγματα της ζωής του του συμβαίνουν στο Μεξικό. Πρέπει άραγε να
υποβάλει την οικογένειά του στην παραζάλη του Μεξικού ή να επιλέξει τη γαλήνη
της απόστασης και να αποδεχτεί ότι η ηρεμία προϋποθέτει ξεριζωμό;
Κ.Π.:
Το μυθιστόρημά σας περιέχει εξαιρετικές φράσεις/αφορισμούς. Θα ήθελα,
κλείνοντας αυτή τη σύντομη συζήτηση να μου σχολιάσετε την πιο αγαπημένη μου από
αυτές: ‘«Να γνωρίζεις κάτι», η τοκογλυφία των γερόντων’.
Χ.Β.: Ένα
ρητό λέει: «Αν ήξεραν οι νέοι, αν μπορούσαν οι γέροι...». Η γνώση είναι συνήθως
«περιουσιακό στοιχείο» όσων έχουν εμπειρία, η δράση εκείνων που έχουν νιάτα.
Καμία από τις δύο αυτές αρετές δεν λειτουργεί μόνη της. Με τα χρόνια οι παλιοί
συνειδητοποιούν ότι ξέρουν πολλά άχρηστα πράγματα, αλλά συνεχίζουν να τα
αποθησαυρίζουν, αφού είναι το μοναδικό τους κεφάλαιο. Κατά κάποιο τρόπο είναι
τοκογλύφοι της γνώσης και μπορεί να ενεργούν με φιλαργυρία. Όταν ήμουν είκοσι
χρονών εκπλησσόμουν που, όταν διαφωνούσα με κάποιον μεγαλύτερο από εμένα, μου έλεγε:
«Όταν πήγαινες εγώ γύριζα». Μιλούσε λες και το γεγονός ότι είχε έρθει πριν από
εμένα στη ζωή τον δικαίωνε στα πάντα. Προφανώς ήξερε περισσότερα πράγματα από
εμένα, αλλά δεν τα αντιλαμβανόταν κατ’ ανάγκη σωστά. Η φράση μου αναφέρεται στη
στιγμή εκείνη της απογοήτευσης που η μόνη παρηγοριά ενός ηλικιωμένου είναι το
γεγονός ότι ξέρει «κάτι περισσότερο», η τελευταία του καταφυγή είναι οι γνώσεις
που έχει αποθησαυρίσει όλα αυτά τα χρόνια και τις οποίες τις χρησιμοποιεί με
φιλαργυρία.
Κυβερνοχώρος, 21 Σεπτεμβρίου
2022
