Βιβλιοκριτική της Αντιγόνης Μαριόλη για τη Θεία Τούλα του Miguel de Unamuno

 

Booktimes.gr

Αντιγόνη Μαριόλη, 29 Ιουλίου 2023

 

Η θεία Τούλα

Συγγραφέας: Miguel de Unamuno

Μετάφραση: Κωνσταντίνος Παλαιολόγος

Εκδοτικός οίκος: GUTENBERG

 

 

Η πλοκή του μυθιστορήματος του Μιγκέλ ντε Ουναμούνο «Η θεία Τούλα» είναι απλή: η Χερτρούδις, ή Τούλα, όπως τη φωνάζουν χαϊδευτικά, αναλαμβάνει την ανατροφή των παιδιών της αδερφής της, όταν εκείνη πεθαίνει. Αντικαθιστά την αδερφή της στον ρόλο της μητέρας, μετακομίζοντας στο σπίτι της οικογένειας. Αρνείται όμως να την αντικαταστήσει στον ρόλο της συζύγου, παρά την πρόταση του χήρου, πλέον, κουνιάδου της.

Όσο απλή είναι όμως η πλοκή του μυθιστορήματος, άλλο τόσο περίπλοκη είναι η ψυχοσύνθεση της Χερτρούδις. Είναι ενδιαφέρον ότι αυτός ο σύνθετος γυναικείος χαρακτήρας έχει προκύψει από μια αντρική πένα: όπως αναφέρεται και στο επίμετρο του βιβλίου, η Τούλα, στα εκατό και πλέον χρόνια από τη συγγραφή της, έχει διχάσει τους αναγνώστες και τους κριτικούς. Η θυσία για την Τούλα δεν είναι ότι μεγαλώνει παιδιά που δεν είναι δικά της – είναι ότι δεν επιτρέπει στον εαυτό της να κάνει δικά της παιδιά. Πώς πρέπει κανείς λοιπόν να κατανοήσει την άρνηση της θείας Τούλας να παντρευτεί; Είναι μια συνολική άρνηση της σεξουαλικότητας; Θα μπορούσε να μειώσει κανείς την αφοσίωσή της στα ανίψια – παιδιά της, περιφρονώντας την ως πουριτανή, ή ακόμα και ως υστερική; Η θεία Τούλα δείχνει προσήλωση στην Παρθένο Μαρία, αυτή είναι το πρότυπο της παρθένου μητέρας. Είναι όμως η Τούλα υπερβολικά θρησκευόμενη, ή, αντιθέτως, μήπως αυτή η θρησκευτικότητα δεν έχει κάποια ιδιαίτερη αξία στην ερμηνεία του χαρακτήρα της, αν τη δει κανείς στο ιστορικό της πλαίσιο – τη βαθιά καθολική Ισπανία των αρχών του 20ού αιώνα;

Ο Ουναμούνο δεν γράφει ένα ρεαλιστικό, ηθογραφικό μυθιστόρημα, καθώς αποφεύγει –σε τέτοιο βαθμό που δεν αμφιβάλλει κανείς για την πρόθεσή του– τις αναφορές στα ήθη και έθιμα της εποχής, με αποτέλεσμα να μην μαθαίνουμε παρά ελάχιστα για τον τρόπο ζωής της Τούλας και της οικογένειάς  της. Το επίκεντρο του βιβλίου του είναι ο ασυμβίβαστος χαρακτήρας και ο παράδοξος τρόπος ζωής της πρωταγωνίστριάς του, ώστε δεν είναι υπερβολή να ισχυριστεί κανείς πως κάθε άλλο στοιχείο της αφήγησης δεν εξυπηρετεί παρά την ανάδειξη εκείνης. Μεταξύ των στοιχείων αυτών, και η επιλογή του τρόπου γραφής: πρόκειται για ένα διαλογικό μυθιστόρημα, σχεδόν σαν θεατρικό έργο, με τη θεία Τούλα να μιλάει κοφτά, σταράτα, αποφεύγοντας τα «χαριεντίσματα», που τόσο αποστρέφεται.

Πώς εξηγείται λοιπόν αυτός ο δυσερμήνευτος χαρακτήρας; Είναι φεμινίστρια η Τούλα; Πιστεύει στην αξία των γυναικών, όταν εκστομίζει φράσεις όπως, «οι γυναίκες ζούμε πάντα μόνες» και «Δίχως να θέλω να θίξω το δυνατό φύλο… -–έτσι δεν το λένε;– σας λέω ότι η σταθερότητα, ότι η δύναμη της θέλησης είναι μάλλον δικό μας χαρακτηριστικό»; Και είναι στ’ αλήθεια μίσανδρη, όταν παραδέχεται πως δυσκολεύεται να δει στους άντρες κάτι άλλο από το «κτήνος», όταν μονολογεί τα πρωινά «ανοίξτε τα παράθυρα να φύγει η αντρίλα» την ώρα που ανοίγει τα παραθυρόφυλλα για ν’ αερίσει το σπίτι, ή όταν αναφέρεται στους άντρες ως «κηφήνες»;

Παραδόξως, η Τούλα δεν απορρίπτει τους άντρες, τουλάχιστον όχι περισσότερο από όσο απορρίπτει και τις ίδιες τις γυναίκες: απορρίπτει όμως την κοινωνική συνθήκη, στην οποία οι γυναίκες (βρίσκονται να / νομίζουν πως) αντλούν αξία από την ύπαρξη ενός άντρα στη ζωή τους. Εξανίσταται στην ιδέα να γίνει η ίδια ένα «οικόσιτο ζώο» ή ένα «γιατρικό για τη φιληδονία», την ενοχλεί η ανισότητα, ο μισογυνισμός –που δεν γίνεται καν κατανοητός ως τέτοιος–, η υποτίμηση και το ανδρικό προνόμιο στην επιπολαιότητα. Η μεγαλύτερη έννοια της είναι η ανατροφή του πρωτότοκου ανιψιού της, εκείνον θέλει να πλάσει με τρόπο διαφορετικό από τους άλλους άντρες (και απ’ τον κουνιάδο της), εκείνον θέλει να διδάξει πώς «να μάθει να επιλέγει προσεκτικά, να μην αφήνει ελεύθερη τη θέλησή του πριν τη συνδέσει προηγουμένως με τη ζωντανή ρίζα της».

Έτσι, μια ανάγνωση για τον τρόπο ζωής της θείας Τούλας είναι πως, με τη δική της σοβαρότητα και προσκόλληση στην αγνότητα, στη δεδομένη κοινωνική συνθήκη, με τις κρατούσες νοοτροπίες, οι προσωπικές επιλογές της είναι περιορισμένες. Σαν αποτέλεσμα, η θεία Τούλα κάνει μια επιλογή που είναι και δεν είναι δική της: είναι δική της μόνον στο πλαίσιο της εποχής της – στην οποία, όμως, η θεία Τούλα δεν ανήκει, απηχώντας με τον τρόπο της τις ιδέες του Ρίλκε στα «Γράμματα σε έναν Νέο Ποιητή», «η μεγάλη ανανέωση του κόσμου μας ίσως θα προέλθει, όταν άνδρες και γυναίκες […] αναζητήσουν ο ένας τον άλλο όχι ως αντίθετα […]. Κάποια μέρα θα υπάρξει […] η γυναίκα, το όνομα της οποίας δε θα σημαίνει πια μόνον το αντίθετο του άνδρα, αλλά κάτι δικό του […]: ο θηλυκός άνθρωπος».

Ο χαρακτήρας της θείας Τούλας δεν είναι απαλλαγμένος από αντιφάσεις – όμως οι αντιφάσεις είναι ίδιον των ανθρώπων, δεν πρόκειται για αποτυχία του συγγραφέα. Ο Ουναμούνο αφήνει την ηρωίδα του να βασανίζεται από αμφιβολίες, δισταγμούς και δεύτερες σκέψεις: η θεία Τούλα θα αμφιβάλλει μέχρι το τέλος, εάν οι επιλογές της ήταν σωστές, ή μήπως όλη της η ζωή υπήρξε ένα ψέμα, προσκολλημένη όπως ήταν πάντοτε στην ιδέα μιας αρετής τόσο έξω από τα ανθρώπινα μέτρα που κατάντησε απάνθρωπη.

 

Υστερόγραφο: Τα περισσότερα από τα «Γράμματα σε έναν Νέο Ποιητή» του Ράινερ Μαρία Ρίλκε γράφτηκαν στο διάστημα 1903 – 1904. Μόνη εξαίρεση το τελευταίο, που έχει ημερομηνία του 1908. Η συγγραφή της «Θείας Τούλας», όπως αναφέρεται στο επίμετρο της έκδοσης, διήρκεσε σχεδόν μια εικοσαετία: το βιβλίο εκδόθηκε το 1921, όμως ο Ουναμούνο αναφέρεται στη συγγραφή του ήδη από το 1902.