(Μυθ)ιστορώντας ένα τραύμα

(Μυθ)ιστορώντας ένα τραύμα

Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος στη σύγχρονή ισπανική πεζογραφία

Πριν από ογδόντα χρόνια, στις 17 Ιουλίου 1936, ξεκινούσε από τη Μελίγια και τη Θέουτα, τις δύο ισπανικές πόλεις στα μεσογειακά παράλια του Μαρόκου, ο εμφύλιος πόλεμος που για μία τριετία θα κατάτρωγε τις σάρκες της Ισπανίας. Ένας πόλεμος που έμελλε να αναγορευτεί σε παγκόσμιο σύμβολο του αντιφασιστικού αγώνα, ενώ, ταυτόχρονα, απετέλεσε πηγή έμπνευσης για αμέτρητα έργα τέχνης. Το πιο διάσημο από αυτά είναι, ίσως, η Γκερνίκα: στις αρχές του 1937, στο Παρίσι, αντιπροσωπεία της δημοκρατικής κυβέρνησης της Ισπανίας επισκέπτεται τον Πάμπλο Ρουίθ Πικάσο για να του αναθέσει μια τοιχογραφία για το ισπανικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού.

  Από αυτή τη συνάντηση, θα προκύψει ένας από τους πιο αναγνωρίσιμους πίνακες της παγκόσμιας ζωγραφικής, αλλά κυρίως θα γεννηθεί ένας θρύλος: η πρώτη «ιστορία» του ισπανικού εμφύλιου πολέμου που απαθανατίστηκε μέσω της τέχνης.

  Έκτοτε, ο πόλεμος αυτός και τα πρώτα, δύσκολα, μεταπολεμικά χρόνια στάθηκαν έμπνευση και αφορμή για αναρίθμητους πίνακες ζωγραφικής, γλυπτά, φωτογραφίες, κινηματογραφικές ταινίες, ποιήματα, τραγούδια, μυθιστορήματα… Είναι χιλιάδες οι ιστορίες από τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο που έχουν νικήσει το χρόνο μέσω της τέχνης. Τις περισσότερες από αυτές τις «οφείλουμε» στην πεζογραφία, κυρίως στην πεζογραφία που γράφτηκε από τη δεκαετία του ’80 και έπειτα.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά: το τέλος του εμφυλίου, τον Απρίλιο του 1939, σήμανε την ανάληψη της εξουσίας από τους φασιστές, υπό την ηγεσία του στρατηγού Φρανθίσκο Φράνκο, και τον ανηλεή διωγμό των ισπανών διανοουμένων οι οποίοι, στη συντριπτική πλειοψηφία τους, πρόσκεινταν στην αποκαλούμενη «δημοκρατική παράταξη». Η νέα κατάσταση πραγμάτων είχε ως συνέπεια, αφενός, τη φυγή πολλών συγγραφέων στο εξωτερικό (Θερνούδα, Αλμπέρτι, Άουμπ, Σεντέρ κ.ά.) και, αφετέρου, την εγκαθίδρυση στη χώρα ενός αυστηρού μηχανισμού λογοκρισίας που, παρά την όποια χαλάρωση στη λειτουργία του από τη δεκαετία του ’60 και έπειτα, έμεινε ενεργός μέχρι το θάνατο του δικτάτορα, το 1975. 

Η λογοκρισία αυτή είχε ως φυσικό επόμενο να «αργήσουν» να γραφτούν στην Ισπανία μυθιστορήματα με αφορμή τον αδελφοκτόνο πόλεμο (κάτι που δεν συνέβη φυσικά με τους εξόριστους ισπανούς συγγραφείς). Όταν αυτό επιτέλους γίνεται, από συγγραφείς που αρχίζουν να γράφουν υπό καθεστώς ελευθερίας στη μεταφρανκική Ισπανία, παρατηρείται το εξής φαινόμενο: οι ιστορίες των ισπανών πεζογράφων της εποχής είναι βασισμένες στις διηγήσεις των «ηττημένων», πρόκειται δηλαδή για μια «μυθιστοριογραφία της μνήμης» που ακουμπά στον προφορικό λόγο των ανθρώπων εκείνων που είχαν χάσει τον πόλεμο. Έπρεπε να περιμένουμε μέχρι το 2004 για να γραφτεί ένα μυθιστόρημα (Τα τυφλά ηλιοτρόπια) που βάζει στην εξίσωση του δράματος, ως όντα τραγικά και πολυδιάστατα και όχι απλώς ως δυνάστες, και τους «νικητές». Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι στο σύγχρονο ισπανικό λογοτεχνικό κανόνα απαντάμε μόνο ένα μυθιστόρημα, την Οικογένεια του Πασκουάλ Ντουάρτε του Καμίλο Χοσέ Θέλα, που σύμφωνα με πολλούς μελετητές πρόσκειται ιδεολογικά στο φρανκικό καθεστώς.     

Ας δούμε όμως, επιγραμματικά και κατά (αντίστροφη) χρονολογική σειρά της έκδοσής τους στη χώρα μας, κάποια πολύ σημαντικά ισπανικά μυθιστορήματα που καταπιάνονται με τον εμφύλιο και τα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια. Κατά τη γνώμη μας τα δέκα πιο σημαντικά είναι: Ο αντάρτης του Αρτούρο Μπαρέα (μετ. Δέσποινα Μάρκου, Εκδόσεις Γκοβόστη, 2010), επική τριλογία γραμμένη από τον εξόριστο συγγραφέα στην Αγγλία μεταξύ 1940 και 1945, Μέρες και νύχτες του Αντρές Τραπιέγιο (μετ. Κυριάκος Φιλιππίδης, Πόλις, 2009), Τα τυφλά ηλιοτρόπια του Αλμπέρτο Μέντεθ (μετ. Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Πάπυρος, 2008), γραμμένο το 2004, είναι, όπως προείπαμε, το πρώτο μυθιστόρημα που καταφέρνει να αποδώσει με ένταση και συγκίνηση τον πόνο και την αγωνία «νικητών» και «ηττημένων», Οι φωνές του ποταμού Παμάνο του Ζάουμε Καμπρέ (μετ. Ευρυβιάδης Σοφός, Πάπυρος, 2008),  ο εμφύλιος από «καταλανική» οπτική γωνία, τα Δεκατρία ρόδα του Χεσούς Φερέρο (μετ. Βασίλης Λαλιώτης, Λαγουδέρα, 2006), η Καλλιγραφία του Ραφαέλ Τσίρμπες (μετ. Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2004), οι Στρατιώτες της Σαλαμίνας του Χαβιέρ Θέρκας (μετ. Ελισώ Λογοθέτη, Εκδόσεις Πατάκη, 2002), ένα μυθιστόρημα που έχει ως πρωταγωνιστή τον Ραφαέλ Σάντσεθ Μάθας, έναν από τους σημαντικότερους λογοτέχνες της φασιστικής παράταξης, το Θα λέω πάντα το όνομά σου του Αντόνιο Σολέρ (μετ. Χάρης Παπαγεωργίου, Εκδόσεις Bell, 2001), Το φεγγάρι των λύκων του Χούλιο Γιαμαθάρες (μετ. Μαρία Χατζηγιάννη, Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, 1991), γραμμένο το 1985 ήταν το πρώτο σημαντικό μυθιστόρημα της μεταπολίτευσης που ασχολήθηκε με τη μοίρα των ηττημένων του εμφυλίου, και Η οικογένεια του Πασκουάλ Ντουάρτε (μετ. Ισμήνη Κανσή, Καστανιώτης, 1989), γραμμένο το 1942 από τον σημαντικότερο ισπανό μυθιστοριογράφο του 20ού αιώνα, διακρίνεται για την ωμότητα των περιγραφών του και την αρκετά «θολή» ιδεολογική προσέγγιση στην ακόμα πρόσφατη, εκείνη την εποχή, αδελφοκτόνο σύρραξη.

Στην Ισπανία, αντιμετωπίζεται ακόμα με μελαγχολία και πόνο το θέμα του εμφυλίου πολέμου και των συνεπειών του. Μόλις τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να διαφαίνεται μια πιο ψύχραιμη ανάλυση των γεγονότων εκ μέρους των Ισπανών που προσπαθούν πλέον να αποτινάξουν, όταν προσεγγίζουν αυτή την τραυματική ιστορία, το βάρος των προσωπικών, οικογενειακών ή πολιτικών τους πεποιθήσεων.

  Καλλιτέχνες σαν τον Πικάσο ή συγγραφείς σαν τον Μπαρέα και τον Θέλα ήρθαν «αντιμέτωποι» με αυτή την περίπλοκη και τραυματική ιστορία και προσπάθησαν μέσα από την τέχνη τους να αποτυπώσουν το «δράμα» και να πείσουν τους αποδέκτες των έργων τους για το αυτονόητο: δεν ξεπερνά κανείς μια κρίση αλλάζοντας απλώς σελίδα ή ξεχνώντας· για να ξεπεραστεί μια κρίση το πρώτο βήμα είναι η αποδοχή της.

Κωνσταντίνος Παλαιολόγος

To παρόν κείμενο δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών το Σάββατο 16 Ιουλίου 2016