Νικηττημένοι: ογδόντα χρόνια από την έναρξη του Ισπανικού Εμφυλίου

του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου

Ο στρατηγός Φρανθίσκο Φράνκο (1892-1975) είχε δώσει «δείγματα γραφής» αρκετά νωρίτερα: το φθινόπωρο του 1934 είχε καταπνίξει την κοινωνική επανάσταση στην Αστούριας, μια περιοχή με έντονη βιομηχανική δραστηριότητα και, φυσικά, κοινωνικές αντιθέσεις. Όταν, λοιπόν, το Φεβρουάριο του 1936, το Λαϊκό Μέτωπο (ο συνασπισμός των κυριότερων αριστερών κομμάτων της Ισπανίας) κερδίζει τις εκλογές, φροντίζει να τον απομακρύνει από την ιβηρική χερσόνησο, στέλνοντάς τον στα Κανάρια νησιά. Πέντε μήνες αργότερα, όμως, τον Ιούλιο του 1936, ο Φράνκο επανέρχεται: μαζί με τους στρατηγούς Χοσέ Σανχούρχο και Εμίλιο Μόλα, τίθεται επικεφαλής του στρατιωτικού πραξικοπήματος που ξεκίνησε στο Μαρόκο (περιοχές του οποίου αποτελούσαν ισπανικό προτεκτοράτο εκείνη την εποχή) και σάρωσε κατά την επόμενη τριετία τις τύχες και τις ζωές ενός έθνους.

          Εφέτος συμπληρώνονται 80 χρόνια από την έναρξη του ισπανικού εμφυλίου πολέμου που διαίρεσε επί δεκαετίες τη χώρα και άφησε πάνω από μισό εκατομμύριο νεκρούς. Η πλειονότητα των σύγχρονων Ισπανών, φυσικά και δεν τον έζησε, βίωσε όμως τις συνέπειες του φρανκικού καθεστώτος που εξέπνευσε, μαζί με τον κύριο εκφραστή του, το Νοέμβριο του 1975. Από εκείνη τη στιγμή και έπειτα άρχισε (και θα κρατήσει για πολύ ακόμα) μια προσπάθεια, άλλοτε ψύχραιμη και ιδεολογικά ουδέτερη, άλλοτε, τις περισσότερες φορές, θερμόαιμη και ιδεολογικά φορτισμένη, ανάλυσης και εξήγησης του αδελφοκτόνου πολέμου από μελετητές όλου του κόσμου (ας θυμηθούμε το βιβλίο του Δημήτρη Παλαιολογόπουλου, Έλληνες αντιφασίστες εθελοντές στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο που εξέδωσαν οι εκδόσεις Φιλιππότη το 1986). Η προσπάθεια αυτή, όπως είναι φυσικό, έχει λάβει διαστάσεις εκδοτικής χιονοστιβάδας στην Ισπανία κατά τα τελευταία χρόνια: οι Ισπανοί, όλο και πιο απελευθερωμένοι από το μακροχρόνιο πένθος, αναλύουν αυτή την τραυματική εμπειρία από κάθε πλευρά και υπό κάθε ιδεολογικό πρίσμα. Υπάρχουν μελετητές που επιδιώκουν να απενοχοποιήσουν τον Φράνκο (παρουσιάζοντάς τον ως αυταρχικό αλλά όχι απολυταρχικό) και να καταδείξουν την αναγκαιότητα του πραξικοπήματός του, όπως, για παράδειγμα, ο πρώην κομμουνιστής και νυν ένθερμος υποστηρικτής των ενεργειών του Φράνκο, Πίο Μόα. Τα πιο σημαντικά έργα του είναι τα Los mitos de la Guerra Civil [Οι μύθοι του Εμφυλίου Πολέμου] του 2003 και Crímenes de la Guerra Civil [Εγκλήματα του Εμφυλίου Πολέμου] του 2004, βιβλίο στο οποίο προσπαθεί να δώσει απάντηση στο ερώτημα αν η αδελφοκτόνος σύρραξη προέκυψε λόγω της φασιστικής απειλής ή λόγω του κινδύνου των επαναστατών, αριστερών και αναρχικών. Βιβλία σαν τα προαναφερθέντα προκάλεσαν, το 2013, την απάντηση δεκάδων σημαντικών ιστορικών από όλο τον κόσμο (Los mitos del 18 de julio [Οι μύθοι της 18ης Ιουλίου], επιμέλεια Άνχελ Βίνιας), οι οποίοι κατήγγειλαν ότι στις μέρες μας «οι παλιοί μύθοι περί του φρανκικού καθεστώτος έχουν αντικατασταθεί από ένα δεξιό ρεβιζιονισμό που δυσφημεί τη República και νομιμοποιεί το στρατιωτικό πραξικόπημα».

          Δεν έχουν λείψει, από την άλλη, αντιθέτως τα τελευταία χρόνια όλο και πολλαπλασιάζονται, ψύχραιμες φωνές χωρίς παραταξιακά κλισέ και εύκολες ετικέτες. Ξεχωρίζουμε το βιβλίο του ιστορικού Ενρίκε Μοραδιέγιος 1936. Los mitos de la Guerra Civil [1936. Οι μύθοι του εμφυλίου πολέμου], ένα από τα πρώτα βιβλία, εκδόθηκε το 2004, που αντιμετωπίζει τον εν λόγω πόλεμο ως «ένα βαθύ σχίσμα ακραίας βίας στη συμβίωση μιας κοινωνίας που τη διαπερνούσαν πολλαπλές γραμμές εσωτερικής διάσπασης» και, κατά δεύτερο λόγο, το πιο πρόσφατο La Guerra Civil contada a los jóvenes [Η αφήγηση του εμφυλίου πολέμου στους νέους], μόλις του 2015, του γνωστότατου μυθιστοριογράφου Αρτούρο Πέρεθ Ρεβέρτε ο οποίος αποτολμά να αφηγηθεί τον πόλεμο σε ανθρώπους που δεν έζησαν καν τη δικτατορία «ώστε να μην επαναληφθεί η τραγωδία ποτέ ξανά».    

          Θα κλείσουμε αυτή τη σύντομη αναδρομή σε βιβλία τα οποία αναφέρονται στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο με ένα μυθιστόρημα (που μπορεί να είναι και συλλογή διηγημάτων): το 2004 ένας κάποιος Αλμπέρτο Μέντεθ, υπάλληλος σε εκδοτικό οίκο, ετών 63, έγραψε μια συλλογή τεσσάρων διηγημάτων με εσωτερική σύνδεση (εξ ου και τα περί μυθιστορήματος) υπό τον τίτλο Los girasoles ciegos [ελληνική έκδοση: Τα τυφλά ηλιοτρόπια, Πάπυρος, 2008]. Ήταν μόλις το πρώτο του βιβλίο (και το τελευταίο, αφού πέθανε έξι μήνες μετά την έκδοσή του). Το μυθιστόρημα αφηγείται, με λόγο συγκινητικό, τέσσερις ιστορίες «ήττας» και απώλειας με πρωταγωνιστές τόσο εκείνους που θεωρήθηκαν ιστορικά ηττημένοι όσο και εκείνους που θεωρήθηκαν νικητές, και δεν είναι υπερβολή αν πούμε ότι, σε μια χώρα στην οποία έχουν γραφτεί, μόνο μεταξύ 1989 και 2011, 181 μυθιστορήματα περί του εμφυλίου, το έργο αυτό άλλαξε για πάντα τις ετικέτες που συνόδευαν, ήδη από το 1939,τα δύο μέρη της ρήξης.

          Οι Ισπανοί τα τελευταία χρόνια προσπαθούν με θάρρος να καταλάβουν και να αποδεχτούν τη σκοτεινή πλευρά του εαυτού τους που τους οδήγησε στην αλληλοεξόντωση, και το κάνουν με τρόπο πλουραλιστικό και αξιοθαύμαστο: αναθεωρώντας ετικέτες, μύθους, ιστορικά ψεύδη. 80 χρόνια μετά.  

Το παρόν κείμενο δημοσιεύτηκε τη 15η Ιουλίου 2016 στη στήλη "Ιδέες και Απόψεις" του ΑΠΕ-Μπε (http://www.amna.gr/article-featured.php?id=119490).