1.
ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Ως
«συλλογική μετάφραση» εννοούμε, στο παρόν κείμενο, τη μετάφραση κατά την οποία,
τόσο στο στάδιο μεταφοράς από τη γλώσσα-πηγή στη γλώσσα-στόχο, όσο και σε
εκείνο της επιμέλειας συμμετέχουν, εργαζόμενοι από κοινού και στα δύο στάδια ή
σε ένα από αυτά, δύο ή περισσότεροι μεταφραστές ή/και επιμελητές. Η συλλογική μετάφραση
δεν είναι «καρπός» της εποχής μας. Παρά την περίφημη μοναξιά του μεταφραστή
κατά την άσκηση της εργασίας του, υπάρχουν πολυάριθμα παραδείγματα συλλογικών
μεταφράσεων, με πιο διάσημο, ίσως, εκείνο της μετάφρασης της Παλαιάς Διαθήκης
από εβδομήντα δύο ιουδαίους λογίους (3ος αιώνας π.Χ.), μετάφραση που έμεινε
γνωστή στην Ιστορία ως η μετάφραση των Εβδομήκοντα (Ο´). Οι μεταφραστές
εργάστηκαν ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο αλλά, σύμφωνα με το μύθο, η σύγκριση των τελικών μεταφρασμάτων έδειξε
ότι, ως εκ θαύματος, όλες οι μεταφράσεις συνέπιπταν απολύτως. Πιο κοντά στην εποχή μας, στα μέσα του 20ού αιώνα και
πιο συγκεκριμένα τη δεκαετία του ’40, είχαμε την ιστορική μετάφραση στα γαλλικά
του Finnegans Wake από εννεαμελή
ομάδα μεταφραστών με επικεφαλής τον ίδιο τον Τζέιμς Τζόυς (και τη συμμετοχή,
μεταξύ άλλων, του Σάμουελ Μπέκετ και του Φιλίπ Σουπώ). Δεδομένου ότι η
τελευταία αυτή εμπειρία έλαβε χώρα σε μια εποχή που δεν πίστευε και τόσο πολύ
στα θαύματα, η εν λόγω συλλογική μετάφραση καταγράφεται στη διεθνή βιβλιογραφία
περισσότερο για τις έντονες διαμάχες ανάμεσα στα μέλη της μεταφραστικής ομάδας
παρά για την ομοφωνία τους κατά τη διάρκεια της διαμόρφωσης του τελικού
μεταφράσματος.
Γεγονός είναι ότι η πρακτική της συλλογικής
μετάφρασης, η οποία μέχρι πριν μερικές δεκαετίες ήταν ένας περιορισμένης
έκτασης εγχείρημα, κερδίζει τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερο έδαφος στο
χώρο της λογοτεχνικής μετάφρασης ως διαλεκτικό αποτέλεσμα των πολλαπλών
«αναγνώσεων» και ερμηνειών του προς μετάφραση κειμένου από πολλά υποκείμενα. Ιδού ορισμένα παραδείγματα από τον ελληνικό χώρο: Σύντομες και παράξενες ιστορίες των
Χόρχε Λουίς Μπόρχες και Αδόλφο Μπιόι Κασάρες σε μετάφραση Δημήτρη Καλοκύρη και
Αχιλλέα Κυριακίδη (Εκδόσεις Ύψιλον, 1988), Ο
αφρός των ημερών του Μπορίς Βιάν σε μετάφραση Μαρίνας Λεοντάρη και Μαρίας
Παπαδήμα (Εκδόσεις Νεφέλη, 2013), Ιστορία
μιας σκάλας του Αντόνιο Μπουέρο Βαγέχο σε μετάφραση Χρυσούλας Κλήμη,
Κωνσταντίνου Παλαιολόγου και Ματθίλδης Σιμχά (Εκδόσεις Μιχάλη Σιδέρη, 2014)
κ.ά. Ή, για να αναφερθούμε μόνο σε δύο
ανάλογα παραδείγματα από το εξωτερικό, το 1990 είχαμε τη μετάφραση στα
ολλανδικά της Κίτρινης βροχής του
Ισπανού Χούλιο Γιαμαθάρες από μια κολεκτίβα μεταφραστριών υπό την επωνυμία Saltimbanqui (De gele regen, Εκδόσεις Fragment), ενώ
το 2011 μεταφράστηκαν στα ισπανικά οι Ακυβέρνητες πολιτείες του Στρατή Τσίρκα από τους Vicente Fernández González, Leandro García Ramírez, María López Villalba και Ιωάννα Νικολαΐδου
(Ciudades a
la
deriva, Εκδόσεις Cátedra), μετάφραση που
κέρδισε το ελληνικό Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης το 2013.
Επανερχόμενοι στη σύγχρονη ελληνική
εκδοτική πραγματικότητα, παρατηρούμε ότι ένας σημαντικός αριθμός συλλογικών
λογοτεχνικών μεταφράσεων αποτελεί αποτέλεσμα εκπαιδευτικής διαδικασίας για την
κατάρτιση ή επιμόρφωση μεταφραστών. Μια τέτοια περίπτωση συνιστούν οι ομαδικές
μεταφράσεις που έχουν γίνει υπό την επίβλεψη καθηγητριών και καθηγητών στο
πλαίσιο του Διαπανεπιστημιακού Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών
«Μετάφραση – Μεταφρασεολογία» του Πανεπιστημίου Αθηνών· χαρακτηριστικά
αναφέρουμε το Μπάρτλεμπυ και Σια του
Ενρίκε Βίλα-Μάτας (Εκδόσεις Καστανιώτης, 2002) υπό την επίβλεψη της Αγγελικής
Αλεξοπούλου· την ανθολογία του βελγικού γαλλόφωνου διηγήματος Το κλειδί των ονείρων (Εκδόσεις
Περίπλους, 2003) ή το Σαραζίν. Το άγνωστο
αριστούργημα του Ονορέ ντε Μπαλζάκ (Εκδόσεις Ύψιλον, 2007) υπό το
συντονισμό της Μαρίας Παπαδήμα· τις Επιστολές
για τον Σεζάν του Ράινερ Μαρία Ρίλκε (Εκδόσεις Σοκόλη, 2004) ή τη συλλογή
διηγημάτων του Φρίντριχ Σίλερ Εγκληματίας
για τη χαμένη του τιμή (Εκδόσεις Πάπυρος, 2014) υπό την ευθύνη της
Αναστασίας Αντωνοπούλου· την ανθολογία διηγημάτων Στη μέση του πουθενά του Χούλιο Γιαμαθάρες (Εκδόσεις του Εικοστού
Πρώτου, 2007) ή τη νουβέλα Η γοργόνα
της Εμίλια Πάρδο Μπαθάν (Εκδόσεις Πάπυρος, 2010) με συντονιστή τον Κωνσταντίνο
Παλαιολόγο κ.ά.
Άλλος «πυρήνας» έκδοσης ομαδικών
λογοτεχνικών μεταφράσεων είναι τα εργαστήρια λογοτεχνικής μετάφρασης του
Κέντρου Ισπανικής, Πορτογαλικής και Καταλανικής γλώσσας Abanico.
Ας δούμε τέσσερα βιβλία που «βγήκαν» μέσα από τα προαναφερθέντα εργαστήρια: Ο Αλφανουί,
του Ραφαέλ Σάντσεθ Φερλόσιο (Εκδόσεις Λαγουδέρα, 2007), σε μετάφραση Στέλλας
Δούκα, Κλεοπάτρας Ελαιοτριβιάρη, Δάειρας Ζιούβα, Ζίνας Κουφοπούλου, Βαρβάρας
Κυριακοπούλου και Νίκου Πρατσίνη, που είχε την επιμέλεια του όλου εγχειρήματος
(Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης ισπανόφωνου έργου ΕΚΕΜΕΛ, 2008), τα Ποιήματα
του Πορτογάλου Ζουζέ Λουίς Πεϊσότου (σε επιμέλεια επίσης Νίκου Πρατσίνη,
Εκδόσεις Γαβριηλίδη, 2013) και οι ανθολογίες ισπανόφωνου μικροδιηγήματος Mini71cuentos και Βγάλε ένα φύλλο… (σε
επιμέλεια Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, Εκδόσεις Μιχάλη Σιδέρη, 2012 και 2014
αντίστοιχα).
Η συλλογική λογοτεχνική μετάφραση, είτε αυτή γίνεται
στο πλαίσιο συνεργασίας επαγγελματιών μεταφραστών είτε στο πλαίσιο κάποιας
εκπαιδευτικής διαδικασίας, επιτρέπει την εκμετάλλευση των πλεονεκτημάτων και
του πλούτου των πολλαπλών ερμηνειών που προκύπτουν από την «πολυφωνική
ανάγνωση» των λογοτεχνικών κειμένων με σκοπό τη δημιουργία της βέλτιστης εκδοχής
στη γλώσσα-στόχος. Επιπλέον, οι δουλειές αυτές είναι λιγότερο ευάλωτες σε
ακραίες λύσεις, καρπούς της δημιουργικής φαντασίας επίδοξων συγγραφέων (ή,
ακόμα χειρότερα, αποτυχημένων συγγραφέων) που συγχέουν τη μεταφραστική
αναδημιουργία με την πρωτότυπη δημιουργία. Πλην όμως, οφείλουμε να ομολογήσουμε
ότι στην περίπτωση των εργαστηρίων μετάφρασης υπάρχει μια αχίλλειος πτέρνα που
δεν είναι άλλη από την παρουσία ενός δασκάλου, η εξουσία του οποίου συχνά αποτρέπει
τους σπουδαστές από το να εκφράσουν, κατά τρόπο ανεμπόδιστο, τη μεταφραστική
τους δημιουργικότητα. Η τελική εκδοχή στη γλώσσα-στόχος των κειμένων που
εξετάζονται σε ένα εργαστήριο μετάφρασης είναι, ομολογουμένως, σε μεγάλο βαθμό επηρεασμένη
από την «αυθεντία» του διδάσκοντος.
Θα ήταν χρήσιμος, ως εκ τούτου, μέσα στο εργαστήριο,
ένας άλλος παράγοντας, ει δυνατόν «αμερόληπτος», ικανός να αντισταθμίσει (ή και
να εκμηδενίσει) τη διδασκαλική αυθεντία: ο συγγραφέας του έργου το οποίο
μεταφράζεται, για παράδειγμα. Παρά την αιτιολογημένη καχυποψία από την πλευρά
της θεωρίας της υποδοχής των κειμένων σχετικά με την εγκυρότητα της intentio
auctoris ως προνομιούχου ερμηνείας που κατέχει τα κλειδιά του κειμένου, ο
συγγραφέας δεν παύει να είναι μια «αρχή» που μπορεί να θέσει όρια σε
ακατάλληλες ή αυθαίρετες ερμηνείες του έργου του και να δώσει στους μεταφραστές
του βασικές πληροφορίες για να αποκρυπτογραφήσουν την intentio operis.
Με αυτό το σκεπτικό, από το 2010, με αφορμή
εργαστήρια λογοτεχνικής μετάφρασης που έχουμε οργανώσει σε συνεργασία με τον
μεταφραστή Νίκο Πρατσίνη –είτε στο πλαίσιο του ετήσιου Festival LEA (Literatura
en
Atenas)
είτε ως προσκεκλημένοι από το Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας ή το Abanico– με την παρουσία των
συγγραφέων [του ισπανομεξικανού ποιητή Τομάς Σεγκόβια το 2010 στο πλαίσιο του
2ου Festival LEA, του ισπανού ποιητή Χουάν Βιθέντε Πικέρας το 2011 στο
Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας, του αργεντινού ποιητή Κάρλος Βιτάλε το 2012
επίσης στο Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας και του μεξικανού ποιητή Φρανσίσκο
Σεγκόβια στο Abanico
το
2013, ενώ επίκειται εργαστήριο με την παρουσία του διηγηματογράφου από τον
Ισημερινό Αμπντόν Ουμπίδια στο πλαίσιο του 7ου Festival LEA τον Ιούνιο του 2015],
προσπαθούμε, με διαφορετικές κάθε φορά μεθόδους και προσεγγίσεις, να
διερευνήσουμε το ρόλο που διαδραματίζει η παρουσία του δημιουργού σε ένα
εργαστήριο λογοτεχνικής μετάφρασης και την επίδραση που ασκεί στη διαμόρφωση
του τελικού μεταφραστικού αποτελέσματος.
2.
ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ
Στο
ερευνητικό περιβάλλον που περιγράψαμε προηγουμένως, το εργαστήριο που
καταπιάστηκε με τη μετάφραση έργων του κολομβιανού συγγραφέα William Ospina [Γουίλιαμ Οσπίνα] παρουσιάζει δύο
ιδιαιτερότητες: 1) Οργανώθηκε και συντονίστηκε από ένα άτομο. 2) Περιλάμβανε
δύο φάσεις: μία πρώτη δίχως την παρουσία του δημιουργού στο εργαστήριο και μία
δεύτερη με εκείνον παρόντα. Ας περάσουμε, όμως, να δούμε αναλυτικά την όλη
διαδικασία οργάνωσης και διεξαγωγής του εν λόγω εργαστηρίου λογοτεχνικής
μετάφρασης. Ο Γουίλιαμ Οσπίνα (1954) είναι κολομβιανός ποιητής, δοκιμιογράφος
και μυθιστοριογράφος. Έχει εκδώσει τις ποιητικές
συλλογές [Hilo
de Arena (1986), La luna del Dragón (1992), El país del Viento (1992), ¿Con quién habla Virginia caminando hacia el
agua? (1995), África
(1999), Más
allá de la aurora y del Ganges – υπό έκδοση. Το
2004 συγκέντρωσε όλο το έως τότε ποιητικό
του έργο στον τόμο Poesía 1974-2004], δοκίμια [Aurelio Arturo (1991), Es tarde para el Hombre (1994),
Esos extraños prófugos de Occidente (1994),
Los dones y los méritos (1995), Un álgebra embrujada (1995), ¿Dónde está la Franja Amarilla? (1997), Las auroras de sangre (1999), Los nuevos centros de la esfera (2001), La decadencia de los dragones (2002), La herida en la piel de la Diosa (2003),
La escuela de la noche (2007), En busca de Bolívar (2010), La lámpara maravillosa (2012), Pa que se acabe la vaina (2013)], μυθιστορήματα [Ursúa (2005), το πρώτο μέρος τις τριλογίας με θέμα τα πρώτα ταξίδια των Ευρωπαίων στον Αμαζόνιο, με το οποίο απέσπασε το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας τις Κολομβίας και το Βραβείο καλύτερου βιβλίου μυθοπλασίας το 2006. Το 2009 το δεύτερο μέρος τις τριλογίας, El país de la canela, απέσπασε
το Διεθνές Βραβείο Μυθιστορήματος Rómulo Gallegos. Το 2012 εκδόθηκε το τρίτο μέρος
τις τριλογίας, La serpiente sin ojos.
Με τις εκδόσεις Villegas
Editores
εξέδωσε
τα δοκίμια América Mestiza
και
Érase una vez Colombia]
και το θεατρικό έργο Bolívar, fragmentos de un sueño (2010).
Το 2014, ο Γουίλιαμ Οσπίνα προσκλήθηκε από την
Πρεσβεία της Κολομβίας στην Αθήνα να επισκεφτεί τη χώρα μας στο πλαίσιο του 6ου
Festival LEA (Ιούνιος 2014). Μόλις πληροφορηθήκαμε την είδηση του ταξιδιού του
στην Ελλάδα, ήρθαμε σε επαφή με τους διοργανωτές του Φεστιβάλ και συμφωνήσαμε για
την τέλεση ενός εργαστηρίου με σκοπό τη μετάφραση στα ελληνικά μικροδιηγημάτων
του συγγραφέα. Το εργαστήριο θα είχε, όπως προείπαμε, συνολική διάρκεια δέκα
[10] ωρών, ήτοι πέντε [5] δίωρων μαθημάτων, και θα ξεκινούσε το Μάιο του 2014.
Κατά τα πρώτα τέσσερα [4] μαθήματα, οι σπουδαστές του εργαστηρίου και ο διδάσκων
θα εργάζονταν από κοινού προκειμένου να καταλήξουν σε μια πρώτη κοινή εκδοχή,
ενώ στο πέμπτο μάθημα θα γινόταν συνολική επιμέλεια των μεταφρασμάτων με την
παρουσία (και ενεργό συμμετοχή) του συγγραφέα.
Ο στόχος μας ήταν διπλός: εν πρώτοις, να προβούμε σε μια αρχική
μεταφραστική εργασία, στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού εργαστηρίου, και, σε
δεύτερη φάση, έπειτα από τη συνεργασία μας με τον συγγραφέα, να αποτιμήσουμε τη
συμβολή της αυθεντίας του ποιητή στο τελικό μετάφρασμα, συγκρίνοντας την ομαδική
εκδοχή του τέταρτου μαθήματος (πριν τη συνάντησή μας με τον συγγραφέα) με
εκείνη του τελευταίου μαθήματος (όταν είχε υπάρξει πλέον η άμεση επαφή με την intentio auctoris).
Αφού συμφωνήθηκε η τέλεση του εργαστηρίου (στις
εγκαταστάσεις του Κέντρου Ισπανικής, Πορτογαλικής και Καταλανικής γλώσσας Abanico), προχωρήσαμε στην επιλογή
των κειμένων που θα μεταφράζονταν στο εργαστήριο, επιλογή που έγινε από τον
ίδιο τον συγγραφέα (ήτοι 10 μικροδιηγήματα, βλέπε Παράρτημα 1). Παράλληλα, από
στις αρχές Απριλίου 2014, είχε ξεκινήσει η διαδικασία ενημέρωσης του κοινού και
διαφήμισης του εργαστηρίου (το οποίο ήταν με δίδακτρα). Τελικά ενεγράφησαν δέκα
(10) άτομα, όλα τους με άριστη γνώση της ελληνικής και της ισπανικής γλώσσας,
τα κάτωθι: Αθανασία Ανδρομανέτσικου, Νεφέλη Βουτσινά, Έφη Γιατράκη, Κλεοπάτρα
Ελαιοτριβιάρη, Ξένια Κακάκη, Βαγγέλης Καμπούνιας, Θεώνη Κάμπρα, Ασπασία
Καμπύλη, Μιχάλης Τσούτσιας, Σοφία Φερτάκη. Από αυτά τα δέκα άτομα, αριθμός
ιδανικός για τέτοιου είδους εργαστήρια, τέσσερα (4) είχαν στο ενεργητικό τους
αξιόλογο συγγραφικό και/ή μεταφραστικό έργο, τρία (3) είχαν λάβει μέρος σε
εργαστήρια μετάφρασης και είχαν συμμετοχή σε ομαδικές μεταφραστικές δουλειές
ενώ για τα υπόλοιπα τρία (3), το εργαστήριο ήταν η πρώτη επαφή τους με τον
κόσμο της λογοτεχνικής μετάφρασης. Στα τέλη Απριλίου, τρεις εβδομάδες πριν την
έναρξη του εργαστηρίου, οι δέκα συμμετέχοντες έλαβαν τα προς μετάφραση
μικροδιηγήματα μαζί με εκτενές βιογραφικό σημείωμα του συγγραφέα. Οι
συμμετέχοντες (όπως άλλωστε και ο συντονιστής) έπρεπε να μεταφράσουν στα
ελληνικά τα δέκα μικροδιηγήματα και να τα αποστείλουν ηλεκτρονικά στον
συντονιστή πριν την έναρξη του εργαστηρίου. Στις αρχές Μαΐου, μέλος της ομάδας,
έπειτα από διαδικτυακή έρευνα, εντόπισε ορισμένα ποιήματα του συγγραφέα και
πρότεινε να προστεθούν δύο από αυτά στα προς μετάφραση κείμενα. Η πρόταση έγινε
αποδεκτή[1].
Το εργαστήριο ξεκίνησε την Παρασκευή 16 Μαΐου 2014,
από τις 20.00 έως τις 22.00, σε κατάλληλα διαμορφωμένη αίθουσα του Abanico. Ακολούθησαν άλλες
τρεις συναντήσεις της μεταφραστικής ομάδας (23 και 30 Μαΐου και 6 Ιουνίου) στη
διάρκεια των οποίων, με σημείο εκκίνησης τις 11 ατομικές μεταφράσεις,
προχωρήσαμε στην ομαδική μετάφραση και επιμέλεια των δώδεκα κειμένων (βλέπε
Παράρτημα 2).
Η πέμπτη συνάντηση έλαβε χώρα το Σάββατο 14 Ιουνίου,
με την παρουσία πλέον του ίδιου του συγγραφέα. Εκεί, αφού γνωρίσαμε τον ποιητή,
ο οποίος μας μίλησε για τη συγγραφική του πορεία και τις επιρροές του, του
παρουσιάσαμε την ομαδική μετάφραση των έργων του και, στη συνέχεια, περάσαμε
στην ομαδική επιμέλεια υποβοηθούμενοι από τα σχόλια του ποιητή και τις απαντήσεις
του σε απορίες και ερωτήσεις κάθε τύπου (ερμηνευτικές, πραγματολογικές κ.λπ.)
οι οποίες αφορούσαν τα κείμενα που είχαμε μεταφράσει. Ως γλώσσα εργασίας, σε
αυτή την πέμπτη συνάντηση, επελέγησαν τα ισπανικά, αφού ο ποιητής δεν μιλάει
ελληνικά. Η όλη διαδικασία κύλησε σε πολύ ζεστό και εποικοδομητικό κλίμα,
κυρίως λόγο της ανθρώπινης ζεστασιάς και της πηγαίας ευγένειας του Οσπίνα. Η
πέμπτη συνάντηση (και το εργαστήριο συνολικά) ολοκληρώθηκε με την τελική
μετάφραση των 12 κειμένων (Παράρτημα 3), η οποία αναρτήθηκε στο διαδίκτυο (http://konstantinos-paleologos.blogspot.gr/2014/06/blog-post_6.html) και έχει, μέχρι στιγμής,
περισσότερες από 450 επισκέψεις.
3.
ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ
1)
ΦΑΣΗ ΠΡΩΤΗ, ΔΙΧΩΣ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ: κατά τις τέσσερις πρώτες συναντήσεις, η
μεταφραστική ομάδα δούλεψε σε πολύ καλό κλίμα με την ενεργό συμμετοχή όλων των
μελών. Η διαφορά «επιπέδου» στην τριβή με το μεταφραστικό φαινόμενο που υπήρχε,
όπως περιγράψαμε αναλυτικά προηγουμένως, ανάμεσα στα μέλη της ομάδας –φαινόμενο
σύνηθες σε τέτοιου τύπου εργαστήρια– ήταν, όσο και αν φαίνεται παράδοξο και
αντιφατικό, από τα θετικά του εργαστηρίου, αφού κάποιοι συνεισέφεραν την
εμπειρία τους και κάποιοι άλλοι τον ενθουσιασμό του «νεοφώτιστου».
Ο συντονιστής του εργαστηρίου ήταν επιφορτισμένος,
εκτός από τη διεύθυνση του εργαστηρίου, με την καταγραφή αφενός της πορείας από
τις αρχικές μεταφραστικές εκδοχές στην κοινή εκδοχή (1η, 2η και 3η συνάντηση)
και, αφετέρου, με την καταγραφή της τελικής ομαδικής εκδοχής έπειτα από την
ομαδική επιμέλεια (4η συνάντηση). Σε αυτό το σημείο αξίζει να τονιστεί ότι ο
συντονιστής δεν προσπάθησε σε καμία περίπτωση να διαδραματίσει ρόλο διαιτητή ή,
ακόμα χειρότερα, ισορροπιστή των απόψεων των άλλων μελών της ομάδας· αντιθέτως
άρθρωσε το δικό του μεταφραστικό λόγο, προσπαθώντας ταυτόχρονα να εμφυσήσει σε
όλα τα μέλη της ομάδας την πεποίθηση ότι οι απόψεις όλων ήταν ισότιμες και
εξίσου σεβαστές.
2)
ΦΑΣΗ ΔΕΥΤΕΡΗ, ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ: Ύστερα από την ολοκλήρωση της
πρώτης φάσης, που ήταν και η πιο μακρά σε διάρκεια, είχαμε στα χέρια μας, όπως
έχουμε ήδη τονίσει, μια συλλογική μετάφραση του έργου αλλά και αρκετές ερωτήσεις
/ απορίες που θέλαμε να απευθύνουμε στον συγγραφέα. Συνεπώς, αντιλαμβάνεστε τη
χαρά που νιώθαμε ως μεταφραστές για τη δυνατότητα που θα μας δινόταν να
εκφράσουμε τις ερωτήσεις και τις απορίες μας, πρόσωπο με πρόσωπο, στον ίδιο τον
δημιουργό· αλλά και το σχετικό άγχος το οποίο απορρέει από το αναπόφευκτο δέος που
προκαλεί η επαφή με τον δημιουργό. Η πιο ενδιαφέρουσα διαδικασία της συνάντησης
με τον δημιουργό –ο οποίος, αξίζει να σημειωθεί, ότι για πρώτη φορά λάμβανε
μέρος σε ένα τέτοιο εγχείρημα– ήταν η λέξη προς λέξη αναμετάφραση της
συλλογικής μετάφρασης από τα ελληνικά στα ισπανικά, προκειμένου ο Οσπίνα αφενός
να αντιληφθεί τις αναγκαίες, κατά την άποψή μας, παρεμβάσεις μας στο πρωτότυπο
προκειμένου να το κάνουμε λειτουργικό στα ελληνικά, και αφετέρου να μπει στο
νόημα των αποριών μας. Άλλωστε, παρόλο που είναι σαφές, έτσι πιστεύουμε τουλάχιστον,
πως η πρόθεση του συγγραφέα δεν είναι πανάκεια για την ερμηνεία του έργου του,
είναι εξίσου σαφές ότι οι εξηγήσεις του συγγραφέα αποτρέπουν τον μεταφραστή από
εσφαλμένες και αυθαίρετες ερμηνείες. Ας δούμε τρία παραδείγματα: 1) Tο μικροδιήγημα «Poe» αρχίζει ως εξής: «Edgar Poe miró al espejo…». H ομάδα
σκέφτηκε να μεταφράσει «Ο Έντγκαρ Άλαν
Πόε κοίταξε τον καθρέφτη…» θεωρώντας ότι έτσι είναι γνωστός στο ελληνικό
αναγνωστικό κοινό ο αμερικανός συγγραφέας. Πλην όμως, ο Γουίλιαμ Οσπίνα ήταν
κάθετος: Δεν επρόκειτο για λάθος, αλλά για εσκεμμένη παραποίηση του ονόματος. Η
«παραποίηση» διατηρήθηκε φυσικά και στην ελληνική απόδοση. Το ίδιο συνέβη και
με τον «Alejandro»
του «Diálogo de Corinto» τον οποίο εμείς
(αυθαίρετα;) θελήσαμε να κάνουμε «Μέγα Αλέξανδρο» 2) Στο μικροδιήγημα με τίτλο
«Puertas»
δεν γνωρίζαμε σε τι είδους «Πόρτα/Είσοδο» αναφερόταν ο συγγραφέας. Γι’ αυτό
είχαμε χρησιμοποιήσει στην απόδοσή μας τη λέξη «Πόρτες». Η περιγραφή της εικόνας
που είχε κατά νου και μας μετέφερε ο συγγραφέας ήταν καθοριστική για να
αντιληφθούμε ότι τελικά αναφερόταν σε «Πύλες». Η αλλαγή αυτή είχε ως συνέπεια
μια σειρά από άλλες αλλαγές στην απόδοση του μικροδιηγήματος (το οποίο, ειρήσθω
εν παρόδω, ήταν το κείμενο που περισσότερο άλλαξε, σε σχέση με την αρχική
συλλογική εκδοχή, έπειτα από τις διευκρινίσεις που μας έδωσε ο συγγραφέας). 3) Στο
ποίημα «Teléfono», τέλος, γίνεται αναφορά στους
ουρανοξύστες της Νέας Υόρκης και υπάρχει ο στίχος: «y sobre un ajedrez de hierro y luna». H ομάδα
μετέφρασε το «luna»
ως «γυαλί» γιατί από τέτοιο υλικό είναι «πλασμένοι» οι ουρανοξύστες. Ο ποιητής
όμως μας «απογείωσε» λέγοντας ότι εκείνος αναφερόταν στο «φεγγάρι».
Όπως γίνεται αντιληπτό, η παρουσία
του συγγραφέα περιόρισε τη «δημιουργική» φαντασία της μεταφραστικής ομάδας στα
σημεία που η απόδοσή της εισερχόταν στο πεδίο της αυθαίρετης ερμηνείας και
έδωσε μια κοινά αποδεκτή λύση στις περιπτώσεις (όπως εκείνη του «luna» στην οποία προαναφερθήκαμε) που τα
μέλη της μεταφραστικής ομάδας είχαν διχαστεί.
4.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Μπορεί
ένα εργαστήριο λογοτεχνικής μετάφρασης να είναι ευεργετικό για τη μόρφωση ή την
επιμόρφωση νέων μεταφραστών ή ατόμων που έχουν ήδη μια επαγγελματική πορεία σε
αυτόν το χώρο; Η απάντηση είναι προφανώς θετική και θα χρησιμοποιήσουμε ένα
μόνο επιχείρημα από τα πολλά που θα μπορούσαμε να καταθέσουμε: βλέπουμε πόσο
έχουμε βελτιωθεί ως μεταφραστές εμείς οι ίδιοι οι διοργανωτές και συντονιστές
των εν λόγω εργαστηρίων μέσα από την ενασχόλησή μας με αυτό το είδος
μεταφραστικής πράξης. Βέβαια, και σε
αυτό επιμένουμε, ο ρόλος του εκπαιδευτή είναι να καθοδηγεί και να εμπνέει τους
σπουδαστές χωρίς να καταπνίγει τη δημιουργικότητά τους και χωρίς να προσπαθεί
να παρουσιαστεί ως φορέας της «σωστής» μετάφρασης.
Τι μπορεί να σημαίνει, τώρα, η παρουσία του δημιουργού
σε ένα τέτοιο εργαστήριο; Με άλλα λόγια μπορεί ο συγγραφέας, ο οποίος θεωρείται
παραδοσιακά ως κάτοχος της απόλυτης ερμηνείας του έργου του, να βοηθήσει στη
μεταφραστική διεργασία; Κατ’ αρχήν, να διευκρινίσουμε ότι σε έργα εξ ορισμού
πολυφωνικά, όπως είναι τα λογοτεχνικά, δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για «μία
και μοναδική ορθή ερμηνεία», ακόμα και στην περίπτωση που ο «ερμηνευτής» είναι
ο ίδιος ο δημιουργός. Αν ο συγγραφέας, λοιπόν, έχει αποδεχθεί ότι το
λογοτεχνικό έργο είναι ένα πολυδιάστατο κείμενο, ανοιχτό σε πολλές ερμηνείες («αλλοιώσεις»,
σύμφωνα με την ορολογία του Γιώργου Κεντρωτή) που δεν είναι απαραίτητα συμβατές
με τη δική του, τότε η παρουσία του σε ένα εργαστήριο μετάφρασης για
εκπαιδευτικούς σκοπούς μπορεί να είναι περισσότερο από γόνιμη. Στην περίπτωση
του εργαστηρίου με τον Γουίλιαμ Οσπίνα, έχουμε να δηλώσουμε ότι συνεργαστήκαμε
με έναν συγγραφέα διατεθειμένο να ακούσει τους μεταφραστές του και να δεχτεί
εναλλακτικές, ως προς τη δική του, ερμηνείες του έργου του.
Άραγε, όμως, η επαφή μαζί του βελτίωσε το τελικό
μεταφραστικό αποτέλεσμα; Θα άλλαζε τίποτα στην ουσία της απόδοσής μας αν οι
«Πύλες» είχαν παραμείνει «Πόρτες» ή ο «Αλέξανδρος», «Μέγας Αλέξανδρος»; Κατά τη
γνώμη μας όχι, αλλά αυτό θα το κρίνουν καλύτερα άτομα που είναι εκτός της
συγκεκριμένης μεταφραστικής διεργασίας. Το μεγάλο κέρδος από την επαφή της
μεταφραστικής ομάδας με τον δημιουργό, εκτός από την είσοδο ενός ακόμη
παράγοντα στην τελική μεταφραστική εξίσωση, γεγονός κατά τη γνώμη μας πάντα
θετικό, είναι ότι μάθαμε, από «πρώτο χέρι», ότι η πρόθεση του έργου δεν συνάδει
κατ’ ανάγκην με την πρόθεση του συγγραφέα του. Η συνειδητοποίηση αυτής της
κρίσιμης «λεπτομέρειας», όπως και της ανάγκης σύνθεσης των διαφορετικών
ερμηνειών προκειμένου να φτάσουμε σε ένα κοινά αποδεκτό μεταφραστικό αποτέλεσμα
είναι, περισσότερο ακόμα και από την επίλυση των όποιων αποριών, τα κέρδη που
ως μεταφραστές αποκομίσαμε από τη συμμετοχή μας σε ένα τέτοιο εργαστήριο.
Στην παρούσα ομιλία, θελήσαμε περιγράψουμε ένα
πείραμα· θελήσαμε να εξετάσουμε με ποιους τρόπους και μέχρι ποιο σημείο είναι
χρήσιμη η ενεργή παρουσία του συγγραφέα στη μεταφραστική διαδικασία, να δούμε την
παιδαγωγική χρησιμότητα αυτής της παρουσίας και το βαθμό στον οποίο επηρεάζει
τη διαμόρφωση του τελικού μεταφραστικού αποτελέσματος. Ας ελπίσουμε ότι το
πείραμά μας θα ανοίξει νέους δρόμους στην έρευνα για καινοτόμες πρακτικές στη
διδασκαλία της λογοτεχνικής μετάφρασης.
Το
παρόν κείμενο εκφωνήθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 21 Μαΐου 2015 στο πλαίσιο της 5ης
Συνάντησης Ελληνόφωνων Μεταφραστών.
Παράρτημα 1
Πρωτότυπο
CUENTOS BREVES DE WILLIAM
OSPINA
+
dos poemas
LA
ESPADA
La espada del espejo es ilusoria: pero puede matar
al hombre del espejo.
CIERVOS
Sobre la luna hay muchos ciervos, pero sólo uno es
rojo. Los ciervos blancos querrían destruirlo, porque temen que esa mancha
sangrienta en la noche despierte a los demonios.
Pero los demonios sólo fingen dormir.
AMENAZAS
-Te devoraré- dijo la pantera.
-Peor para ti- dijo la espada.
ASESINO
No se lleva el tesoro que arrebata.
POE
Edgar Poe miró al espejo y se dijo: “Ese hombre del
espejo no sufre: es un actor que imita mi sufrimiento”.
El hombre del espejo se dijo: “Ese hombre no sufre:
finge sufrir para que yo sufra, imitándolo”.
BUDA
Buda le dijo al surtidor: “Yo soy sabio y divino,
pero tu generosidad es ilimitada. Hay más agua en tus entrañas que sabiduría en
mi alma”. Durante mucho tiempo el surtidor dejó de fluir, porque no quería ser
más generoso que Buda. Cuando Buda lo supo, despertó una gran sed entre sus
discípulos, para que el surtidor pudiera prodigar sus aguas sin pena.
PUERTAS
Hay cuatro puertas. Por la primera, que es de oro,
se va a los bosques. Por la segunda, que es de agua, se va a las ciudades. Por
la tercera, que es de arena, se entra en la ley. Por la cuarta, que es de cera,
se regresa.
TOMÁS
DE AQUINO
Cuando Tomás de Aquino iba hacia Roma vio venir al
pueblo elegido.
-Deteneos- gritó- Roma está a vuestras espaldas.
-Otra es la ciudad que buscamos- dijo desde su barba
el patriarca.
-Nada hallaréis por este rumbo- le replicó Tomás-
sino barro y arena. Roma en cambio es Templos y Ángeles.
-No queremos Templos y Ángeles- dijo el patriarca-.
Queremos barro y arena para hacerlos.
Tomás de Aquino siguió su camino en silencio. Pero
no llegó a Roma.
KAFKA
Kafka tiene en la mano una rosa de ceniza. Sopla
sobre ella y Praga desaparece.
Kafka tiene en la mano una rosa de fuego. Sopla
sobre ella y Kafka desaparece.
Kafka nada tiene en su mano. Sopla sobre ella y
aparece una rosa.
DIÁLOGO
DE CORINTO
Alejandro sólo supo que su destino estaba ligado
indisolublemente al de Diógenes, cuando le oyó decir en Corinto: “A la misma
hora nos matarán, Alejandro: a ti lo que te falta y a mí lo que me sobra”.
TELÉFONO
A medianoche, en Nueva York,
ella, emergiendo de los mares del sueño,
escucha esa palabra cargada de agua azul
como otro sueño: Adriático,
y sobre un ajedrez de hierro y luna
acaso ve las naves.
NUESTROS MUERTOS
No están en parte alguna,
ya son hierba y estrellas,
pero su sombra enturbia las palabras
y sólo a veces pasan por la mente,
vagan por nuestras almas, reclamando
lo que nunca les dimos.
Παράρτημα 2
Εκδοχή
μεταφραστικής ομάδας πριν τη συνεργασία με τον συγγραφέα
ΣΥΝΤΟΜΑ
ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΓΟΥΙΛΙΑΜ ΟΣΠΙΝΑ
+
δύο
ποιήματα
ΤΟ
ΣΠΑΘΙ
Το
σπαθί στον καθρέφτη είναι ψευδαίσθηση: αλλά μπορεί να σκοτώσει τον άντρα στον
καθρέφτη.
ΕΛΑΦΙΑ
Στο
φεγγάρι υπάρχουν πολλά ελάφια, αλλά μόνο ένα κόκκινο. Τα λευκά ελάφια θα ήθελαν
να το εξοντώσουν, γιατί φοβούνται ότι αυτή η αιμάτινη κηλίδα μέσα στη νύχτα θα
ξυπνήσει τους δαίμονες.
Αλλά
οι δαίμονες, απλώς κάνουν πως κοιμούνται.
ΑΠΕΙΛΕΣ
«Θα
σε καταβροχθίσω» είπε ο πάνθηρας.
«Κακό
του κεφαλιού σου» είπε το σπαθί.
ΔΟΛΟΦΟΝΟΣ
Δεν
παίρνει μαζί του το θησαυρό που αφαιρεί.
ΠΟΕ
Ο
Έντγκαρ Άλαν Πόε κοίταξε τον καθρέφτη και μονολόγησε: «Αυτός ο άντρας στον
καθρέφτη δεν υποφέρει: είναι ένας ηθοποιός που μιμείται τον πόνο μου».
Ο
άντρας του καθρέφτη μονολόγησε: «Αυτός ο άντρας δεν υποφέρει: κάνει πως
υποφέρει ώστε να υποφέρω εγώ, ενώ τον μιμούμαι».
ΒΟΥΔΑΣ
Ο
Βούδας είπε στην πηγή: «Εγώ είμαι σοφός και θεϊκός, αλλά η δική σου
γενναιοδωρία είναι αστείρευτη. Υπάρχει περισσότερο νερό στα σωθικά σου απ’ όση
σοφία στην ψυχή μου». Για πολύ καιρό, η πηγή σταμάτησε να αναβλύζει, γιατί δεν
ήθελε να είναι πιο γενναιόδωρη από τον Βούδα. Όταν το έμαθε ο Βούδας, έστειλε
μεγάλη δίψα στους μαθητές του, για να μπορέσει η πηγή να προσφέρει το νερό της
απλόχερα, δίχως τύψεις.
ΠΟΡΤΕΣ
Υπάρχουν
τέσσερις πόρτες. Απ’ την πρώτη, που είναι από χρυσάφι, πας στα δάση. Απ’ τη
δεύτερη, που είναι από νερό, πας στις πόλεις. Απ’ την τρίτη, που είναι από
άμμο, εισέρχεσαι στο νόμο. Απ’ την τέταρτη, που είναι από κερί, επιστρέφεις.
ΘΩΜΑΣ Ο ΑΚΙΝΑΤΗΣ
Καθώς
ο Θωμάς ο Ακινάτης πήγαινε προς τη Ρώμη, είδε να έρχεται ο εκλεκτός λαός.
«Σταθείτε»
φώναξε. «Η Ρώμη είναι στα νώτα σας».
«Άλλη
είναι η πόλη αναζητούμε» είπε μέσα από τη γενειάδα του ο πατριάρχης.
«Τίποτα
δεν θα βρείτε προς αυτή την κατεύθυνση» αποκρίθηκε ο Θωμάς «παρά μόνο λάσπη και
άμμο. Η Ρώμη αντιθέτως είναι γεμάτη Ναούς και Αγγέλους»
«Δεν
θέλουμε Ναούς και Αγγέλους» είπε ο πατριάρχης. «Θέλουμε λάσπη και άμμο για να
τους φτιάξουμε».
Ο
Θωμάς ο Ακινάτης συνέχισε το δρόμο του σιωπηλός. Αλλά δεν έφτασε στη Ρώμη.
ΚΑΦΚΑ
Ο
Κάφκα κρατάει στο χέρι ένα τριαντάφυλλο από στάχτη. Φυσάει πάνω του και η Πράγα
εξαφανίζεται.
Ο
Κάφκα κρατάει στο χέρι ένα τριαντάφυλλο
από φωτιά. Φυσάει πάνω του και ο Κάφκα εξαφανίζεται.
Ο
Κάφκα δεν κρατάει τίποτα στο χέρι του. Φυσάει πάνω του και εμφανίζεται ένα
τριαντάφυλλο.
ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΚΟΡΙΝΘΟ
Ο
Μέγας Αλέξανδρος κατάλαβε ότι η μοίρα του ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με εκείνη
του Διογένη, μονάχα όταν τον άκουσε να λέει στην Κόρινθο: «Την ίδια ώρα θα μας
σκοτώσουν, Αλέξανδρε: εσένα αυτό που σου λείπει και εμένα αυτό που μου
περισσεύει».
ΤΗΛΕΦΩΝΟ
Μεσάνυχτα
στη Νέα Υόρκη,
εκείνη,
αναδυόμενη από τις θάλασσες του ονείρου,
ακούει
τούτη τη λέξη, γεμάτη γαλάζιο νερό
σαν
άλλο όνειρο: Αδριατική,
και
πάνω σε μια σκακιέρα από σίδερο και γυαλί
ίσως
βλέπει τα καράβια.
ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΜΑΣ
Δεν
βρίσκονται πουθενά,
είναι
πια χορτάρι και αστέρια,
η
σκιά τους όμως θολώνει τις λέξεις
και
μόνο σπάνια έρχονται στο νου,
περιπλανιούνται
στις ψυχές μας, διεκδικώντας
ό,τι
δεν τους δώσαμε ποτέ.
Παράρτημα 3
Εκδοχή μεταφραστικής ομάδας έπειτα από τη συνεργασία με τον συγγραφέα
ΣΥΝΤΟΜΑ
ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΓΟΥΙΛΙΑΜ ΟΣΠΙΝΑ
+
δύο
ποιήματα
ΤΟ
ΣΠΑΘΙ
Το
σπαθί στον καθρέφτη είναι ψευδαίσθηση: αλλά μπορεί να σκοτώσει τον άντρα στον
καθρέφτη.
ΕΛΑΦΙΑ
Στο
φεγγάρι υπάρχουν πολλά ελάφια, αλλά μόνο ένα κόκκινο. Τα λευκά ελάφια θα ήθελαν
να το εξοντώσουν, γιατί φοβούνται ότι αυτή η αιμάτινη κηλίδα μέσα στη νύχτα θα
ξυπνήσει τα δαιμόνια.
Αλλά
τα δαιμόνια απλώς
κάνουν πως κοιμούνται.
ΑΠΕΙΛΕΣ
«Θα
σε καταβροχθίσω»,
είπε ο πάνθηρας.
«Κακό
του κεφαλιού σου»,
είπε το σπαθί.
ΔΟΛΟΦΟΝΟΣ
Δεν
παίρνει μαζί του το θησαυρό που αφαιρεί.
ΠΟΕ
Ο
Έντγκαρ Πόε κοίταξε
τον καθρέφτη και μονολόγησε: «Αυτός ο άντρας στον καθρέφτη δεν υποφέρει: είναι
ένας ηθοποιός που μιμείται τον πόνο μου».
Ο
άντρας στον καθρέφτη μονολόγησε: «Αυτός ο άντρας δεν υποφέρει: κάνει πως
υποφέρει ώστε να υποφέρω εγώ, ενώ τον μιμούμαι».
ΒΟΥΔΑΣ
Ο
Βούδας είπε στην πηγή: «Εγώ είμαι σοφός και θείος, αλλά η δική σου γενναιοδωρία είναι
αστείρευτη. Υπάρχει περισσότερο νερό στα σωθικά σου απ’ όση σοφία στην ψυχή
μου». Για πολύ καιρό, η πηγή σταμάτησε να αναβλύζει, γιατί δεν ήθελε να είναι
πιο γενναιόδωρη από τον Βούδα. Όταν το έμαθε ο Βούδας, έστειλε μεγάλη δίψα
στους μαθητές του, για να μπορέσει η πηγή να προσφέρει το νερό της απλόχερα,
δίχως τύψεις.
ΠΥΛΕΣ
Υπάρχουν
τέσσερις πύλες. Η πρώτη, που είναι από
χρυσάφι, οδηγεί στα
δάση. Η δεύτερη,
που είναι από νερό, οδηγεί
στις πόλεις. Η τρίτη,
που είναι από άμμο, σε
βάζει εντός νόμου. Η
τέταρτη, που είναι από κερί, σημαίνει γυρισμό.
ΘΩΜΑΣ Ο ΑΚΙΝΑΤΗΣ
Καθώς
ο Θωμάς ο Ακινάτης πήγαινε προς τη Ρώμη, είδε να έρχεται ο εκλεκτός λαός.
«Σταθείτε», φώναξε, «η Ρώμη είναι στα νώτα
σας».
«Άλλη
είναι η πόλη που αναζητούμε»,
είπε μέσα από τη γενειάδα του ο πατριάρχης.
«Τίποτα
δεν θα βρείτε προς αυτή την κατεύθυνση», αποκρίθηκε ο Θωμάς, «παρά μόνο λάσπη και άμμο. Η Ρώμη αντιθέτως
είναι γεμάτη Ναούς και Αγγέλους».
«Δεν
θέλουμε Ναούς και Αγγέλους»,
είπε ο πατριάρχης. «Θέλουμε λάσπη και άμμο για να τους φτιάξουμε».
Ο
Θωμάς ο Ακινάτης συνέχισε το δρόμο του σιωπηλός. Δεν έφτασε όμως στη Ρώμη.
ΚΑΦΚΑ
Ο
Κάφκα κρατάει στο χέρι ένα τριαντάφυλλο από στάχτη. Φυσάει πάνω του και η Πράγα
εξαφανίζεται.
Ο
Κάφκα κρατάει στο χέρι ένα τριαντάφυλλο από φωτιά. Φυσάει πάνω του και ο Κάφκα
εξαφανίζεται.
Ο
Κάφκα δεν κρατάει τίποτα στο χέρι του. Φυσάει πάνω του και εμφανίζεται ένα
τριαντάφυλλο.
ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΚΟΡΙΝΘΟ
Ο
Αλέξανδρος τότε μόνο κατάλαβε ότι το
πεπρωμένο του ήταν άρρηκτα συνδεδεμένο με εκείνο του Διογένη, όταν τον
άκουσε να λέει στην Κόρινθο: «Την ίδια ώρα θα μας σκοτώσουν, Αλέξανδρε: εσένα
αυτό που σου λείπει και εμένα αυτό που μου περισσεύει».
ΤΗΛΕΦΩΝΟ
Μεσάνυχτα
στη Νέα Υόρκη,
εκείνη,
αναδυόμενη από τις θάλασσες του ονείρου,
ακούει
τούτη τη λέξη, με γαλάζιο νερό φορτωμένη
σαν
άλλο όνειρο: Αδριατική,
και
πάνω σε μια σκακιέρα από φεγγάρι
και σίδερο
θαρρείς βλέπει τα
καράβια.
ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΜΑΣ
Δεν
βρίσκονται πουθενά,
είναι
πια χορτάρι και αστέρια,
η
σκιά τους όμως θολώνει τις λέξεις
και
μόνο σπάνια έρχονται στο νου,
περιπλανώνται
στις ψυχές μας, διεκδικώντας
ό,τι
ποτέ δεν τους δώσαμε.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου