Βιβλιοκριτική: Η γοητεία του απρόσμενου

Η εκστρατεία των Καταλανών στην Ανατολή

του Ραμόν Μουντανέ

μετάφραση από τα καταλανικά, εισαγωγή, σημειώσεις και σχόλια: Νίκος Πρατσίνης

Συνέκδοση των ελληνικών εκδόσεων ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ και των καταλανικών BARCINO

Πόσοι Έλληνες άραγε γνωρίζουν ότι ο τίτλος του ισπανού μονάρχη περιέχει μέχρι σήμερα και το «de Grecia», δηλαδή, «της Ελλάδος»; Και πόσοι από εμάς γνωρίζουμε ότι αυτό ανάγεται σε μια σύντομη περίοδο του 14ου αιώνα κατά την οποία το λάβαρο του Στέμματος της Αραγώνας κυμάτιζε στην Ακρόπολη (των Αθηνών);

Μπορεί αυτή η εκστρατεία των Καταλανών στην καθ’ ημάς Ανατολή, υπό την ηγεσία ενός τέως Ναΐτη, του Ρογήρου του Ανθηρού, να παραμένει σχεδόν άγνωστη για τους περισσότερους Έλληνες, είναι, όμως, γνωστότατη σε πάμπολλους Καταλανούς, οι οποίοι, συχνά όταν επισκέπτονται ως τουρίστες την Ακρόπολη, ζητούν επιμόνως να δουν κάτι παμπάλαιες φράσεις στα καταλανικά  χαραγμένες στα μάρμαρα: πρόκειται για τη Εκστρατεία των Καταλανών στην Ανατολή (1302 – 1311). Οι Αλμογάβαροι, με τη νομική μορφή της Καταλανικής Εταιρείας, φοβεροί και τρομεροί Καταλανοί και Αραγωνέζοι μισθοφόροι που είχαν παίξει σημαντικό ρόλο στην απελευθέρωση της Ισπανίας από τους μουσουλμάνους ηγεμόνες, ήρθαν να βοηθήσουν τους Βυζαντινούς να απωθήσουν τους Τούρκους από τη Μ. Ασία, όταν αυτοί είχαν φτάσει να απειλούν τη Βασιλεύουσα. Η συμφωνία με τον Ανδρόνικο Β´ Παλαιολόγο έγινε με μεσολάβηση του αραγωνέζου ηγεμόνα. Να «βοηθήσουν για να απωθήσουν»…, τρόπος του λέγειν. Οι καταλανοί μικροευγενείς και τυχοδιώκτες  μισθοφόροι αναζητούσαν φέουδα στην Ανατολή και ο ηγεμόνας τους μια επέκταση στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα για τους καραβοκυραίους της Βαρκελώνης. Πράγμα που πέτυχαν, καταλύοντας το φραγκικό δουκάτο των Αθηνών και λεηλατώντας ό,τι βρήκαν στο διάβα τους, από τη Θράκη έως την Αττική. Μια ιστορία σφαγών και λεηλασιών για τους λαούς της Βαλκανικής  αλλά και μια εποποιία για το Στέμμα της Αραγώνας (που περιλάμβανε και την Καταλωνία), αντίστοιχη, κατά ορισμένους, και τηρουμένων των αναλογιών, με την εποποιία της Καστίλλης εκείθεν του Ατλαντικού.

Το βιβλίο είναι γραμμένο από τον Ραμόν Μουντανέ, στρατιώτη της εκστρατείας και οικονομικό διαχειριστή της Εταιρείας – ήξερε πολλά και εκ των έσω! Αποτελεί μέρος του πολύ εκτενέστερου Χρονικού, ενός από τα πιο σημαντικά μεσαιωνικά ιστορικά χρονικά της Δύσης.  Είναι γραμμένο απλά (σχεδόν λαϊκά) για να διαβάζεται ευχάριστα σαν περιπέτεια, με στοιχεία από τα έπη των τροβαδούρων, και απευθύνεται σε πολλούς: στην καταλανική και αραγωνέζικη ελίτ, που διαμορφώνεται εθνικά, και στην Αυλή. Θεωρείται δε ως από τα πρώτα πεζά αναγνώσματα της καταλανικής γλώσσας, στην εποχή της διαμόρφωσης της και μας δίνει μια από πρώτο χέρι εικόνα της ζωής των καταλανών μισθοφόρων μακριά από τον τόπο τους. Μια σημαντικότατη ιστορική πηγή –η μοναδική καταλανική–  που μας δίνει και την καταλανική άποψη για τα διαδραματισθέντα, γνωστά  μέχρι τώρα στη χώρα μας μόνον από τους βυζαντινούς ιστορικούς και χρονικογράφους. Μια ματιά στη μεσαιωνική ιστορική –και όχι μόνον– σκέψη και κοσμοαντίληψη.

Εκτός από τις πλούσιες και διαφωτιστικές σημειώσεις και ερμηνευτικά και επεξηγηματικά σχόλια, το βιβλίο συνοδεύεται και από μια εκτενή (και εντελώς απαραίτητη για τον έλληνα αναγνώστη) εισαγωγή  που σκιαγραφεί την πορεία του Στέμματος της Αραγώνας από τις απαρχές του, τα πρώτα βήματα της καταλανικής γλώσσας και γραμματείας, καθώς και τις σχέσεις Βυζαντίου και Αραγώνας και άλλων δυνάμεων  (Βενετίας, Γένοβας, Πάπα κ.λπ.) στο γεωπολιτικό λαβύρινθο της Μεσογείου του 13ου και 14ου αιώνα. Όλα αυτά τα παρακείμενα, όπως και η μετάφραση άλλωστε, είναι έργο ενός ανθρώπου, του Νίκου Πρατσίνη, που δεκαετίες τώρα μας εκπλήσσει μεταφραστικά και μας διδάσκει μετάφραση (σπάνιο κράμα ενεργού μεταφραστή και δασκάλου). Στο συγκεκριμένο έργο, απρόσμενη πολυτέλεια για την ελληνική βιβλιοαγορά (που έρχεται να κοσμήσει την εξαιρετική σειρά «Ταξίδια – Ανακαλύψεις» των Εκδόσεων Στοχαστής που επιμένουν), ο μεταφραστής Νίκος Πρατσίνης δεν μπήκε απλώς με γλαφυρότητα στο πετσί του μισθοφόρου με λογοτεχνικές (;) ανησυχίες (μήπως θα έπρεπε να πούμε του ρεπόρτερ;) Μουντανέ, αλλά φρόντισε επιπλέον να «οπλίσει» τον έλληνα αναγνώστη με εφόδια επιπέδου διπλωματικής εργασίας, ώστε να μπορέσει να καταλάβει και να απολαύσει το βιβλίο.  

Θα μου επιτρέψετε να κλείσω αυτή τη βιβλιοπαρουσίαση με μια διεκδίκηση και ένα απόσπασμα του χρονικού. Η διεκδίκηση (reivindicación είναι η λέξη που μου έρχεται στο μυαλό) αφορά κάτι που είναι (ή θα έπρεπε να είναι) αυτονόητο. Το όνομα του ανθρώπου στον οποίο οφείλουμε εν πολλοίς αυτό το «διαμάντι» λείπει από το εξώφυλλο. Είναι πάγια τακτική πολλών εκδοτικών οίκων, όχι μόνο του Στοχαστή, να θεωρούν περιττή την αναφορά του ονόματος του μεταφραστή (που σε πολλές περιπτώσεις, όπως η παρούσα, έχει προτείνει, μεταφράσει, σχολιάσει και προλογίσει το ξένο έργο) στο εξώφυλλο των βιβλίων. Είναι μια ανεξήγητη και κατακριτέα πράξη αχαριστίας (και μη αναγνώρισης της σημαντικότατης δουλειάς ενός επαγγελματία) την οποία οφείλουμε να ανατρέψουμε, με αμετακίνητη προσήλωση στο στόχο μας, όλοι οι μεταφραστές.

Και τώρα το γλαφυρό απόσπασμα, ως δείγμα δουλειάς του Μουντανέ (δια χειρός Νίκου Πρατσίνη): «Γιατί τότε που βρισκόμασταν και εμείς στην Κωνσταντινούπολη, οι άνθρωποι που έρχονταν από την Ανατολία για να ξεφύγουν από τους Τούρκους κραύγαζαν ‘Πεινάμε!’ και ζητούσαν ψωμί στο όνομα της αγάπης του Θεού και κοιμούνταν σε σωρούς καβαλίνες και δε βρέθηκε ένας Έλληνας που να δεήσει να τους προσφέρει κάτι τι, παρά το γεγονός πως υπήρχε εκεί μεγάλη αγορά με όλα τα καλά του Θεού. Και οι αλμογάβαροι, από συμπόνια για τους ανθρώπους εκείνους, μοιράζονταν μαζί τους την τροφή τους και έτσι, ένεκα της φιλευσπλαχνίας που έδειχναν οι άνθρωποί μας, όπου εκστρατεύσανε τα στρατεύματά μας, πάνω από δυο χιλιάδες φτωχοί Έλληνες, ξεκληρισμένοι από τους Τούρκους, τα ακολουθούσαν για να ζήσουν όλοι τους ανάμεσά μας». Ελληνική «αλληλεγγύη», καταλανική προπαγάνδα… μερικά πράγματα είναι διαχρονικά…

Κωνσταντίνος Παλαιολόγος