Βιβλιοκριτική της Ευγενίας Μπογιάννου για το Πώς έγινα καλόγρια του César Aira

 

Βιβλιοπαρουσίαση / Μια κούκλα χωρίς κοριτσάκι

 

ΑΥΓΗ / ΤΕΧΝΕΣ / 15/11/22

  4’

15.11.22 21:01

Ευγενία Μπογιάνου

 

Ένα παιχνίδι σύγχυσης και ανατροπών, όπου τα όρια ανάμεσα σε συγγραφέα, ήρωα και αναγνώστη συγχέονται, όπου η αφήγηση ξεστρατίζει διαρκώς

 

«Πώς έγινα καλόγρια» ή αλλιώς το απόλυτο ξεβόλεμα του αναγνώστη αν θέλει να διαβάσει μια στρωτή, κατανοητή ιστορία, με πλοκή, αρχή μέση και τέλος, «απαραίτητα με αυτή τη σειρά». Ο Σέσαρ Άιρα, παραβιάζοντας οποιονδήποτε λογοτεχνικό κανόνα, γράφει μια εντελώς απροσδόκητη νουβέλα, όπου τα πάντα είναι στη θέση τους χωρίς να είναι και όπου κυριαρχεί ένα αναρχικό, ανατρεπτικό πνεύμα που δεν υπακούει σε καμιά σύμβαση και δεν «απολογείται» για τίποτα.

 

Παιχνίδι για ενηλίκους

Γεννημένος το 1949 στην Αργεντινή, από τους σημαντικότερους λογοτέχνες της γενιάς του, το όνομα του οποίου επανέρχεται τακτικά στις λίστες του Βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας, έχει δημοσιεύσει πάνω από 100 έργα -ελάχιστα έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά-, θεατρικά, δοκίμια και, κυρίως, σύντομα μυθιστορήματα, τα οποία ο ίδιος χαρακτηρίζει ως «ιστορίες ντανταϊστριών νεράιδων» ή «λογοτεχνικά παιχνίδια για ενηλίκους». Ακριβώς ένα τέτοιο παιχνίδι για ενηλίκους είναι και το «Πώς έγινα καλόγρια». Ένα παιχνίδι σύγχυσης και ανατροπών, όπου τα όρια ανάμεσα σε συγγραφέα, ήρωα και αναγνώστη συγχέονται, όπου η αφήγηση ξεστρατίζει διαρκώς, όπου κυριαρχεί η αμφισημία και το γκροτέσκο, όπου τίποτε εντέλει δεν είναι αυτό που φαίνεται και όπου ό,τι φαίνεται αυτοαναιρείται. Όλα περιστρέφονται γύρω από έναν παιδικό χαρακτήρα με το όνομα Σέσαρ Άιρα -αυτό το παιχνίδι συνωνυμίας εντείνει την αίσθηση ότι πρόκειται για μια μυθοπλασία κατασκευασμένη μέσα στο μυαλό του συγγραφέα, για ένα διανοητικό παιχνίδι με άλλα λόγια-, ένα αγόρι που αυτοπροσδιορίζεται ως κορίτσι ή για ένα κορίτσι που αυτοπροσδιορίζεται ως αγόρι.

Πώς να φροντίζουμε τα δάση μας

Σε διαρκή δυσφορία

Και όλα αυτά, αφού το βιβλίο είναι γραμμένο το 1989, πολύ πριν τα ζητήματα αναζήτησης έμφυλης ταυτότητας «εισβάλουν» στην λογοτεχνία. Εδώ έχουμε έναν χαρακτήρα που βρίσκεται σε διαρκή δυσφορία όχι μόνο με τον εαυτό του, αλλά και με το περιβάλλον του. Έναν χαρακτήρα τόσο μόνο όσο και μοναδικό, περιθωριακό, ανένταχτο, αποδιωγμένο από όλους και από όλα, με μια εκπληκτική ικανότητα να αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα γύρω του και με την οξύνοια όχι να εξηγεί, αλλά να προσλαμβάνει. Αφηγείται την ύπαρξή του ενώ ταυτοχρόνως την ανακαλύπτει. Άλλωστε συναντάμε τον χαρακτήρα όταν είναι μόλις 6 χρόνων. «Η ιστορία μου, η ιστορία του “Πώς έγινα καλόγρια”, ξεκίνησε πολύ νωρίς στη ζωή μου. Μόλις είχα κλείσει τα 6. Η αρχή έχει σημαδευτεί από μια ζωηρή ανάμνηση, που μπορώ να ανασυνθέσω με την παραμικρή λεπτομέρεια. Πριν απ’ αυτό δεν υπάρχει τίποτα. Ύστερα, όλα συνέχισαν να αποτελούν μία και μοναδική ζωηρή ανάμνηση, συνεχή και αδιάλειπτη, η οποία περιλαμβάνει και τα διαστήματα ύπνου, όπου ενδύθηκα το μοναχικό σχήμα». Η επαρχία Ροσάριο, ένα χαλασμένο παγωτό φράουλα, ένας έξαλλος πατέρας που φτάνει μέχρι τον φόνο, ένα παιχνίδι αποστροφής και ψέματος μέσα στο νοσοκομείο, ένα σχολείο που δεν μπορεί να στεγάσει το διαφορετικό, μια ανεπαρκής μητέρα, έλλειψη φίλων, έλλειψη κατάλληλων παιχνιδιών. Και φυσικά καμία καλόγρια, καμία αίσθηση ιερού. Αναρωτιέται ο χαρακτήρας: «Εγώ γιατί δεν είχα κούκλες; Γιατί ήμουν το μοναδικό κοριτσάκι στον κόσμο που δεν είχε ούτε μια κούκλα;».

Μια παιδική ηλικία που δεν χωράει πουθενά, που δεν έχει να κάνει με αθωότητα, η αθωότητα έχει προ πολλού πεθάνει, στη θέση της άφησε τη διάψευση. «Με έβλεπα σαν μια κούκλα χαμένη, παραπεταμένη, χωρίς κοριτσάκι».

Σουρεαλιστικό σύμπαν

Όπως διαβάζουμε στην κατατοπιστική εισαγωγή της Αλίκης Μανωλά, «Η απλότητα της έκφρασης του επιτρέπει να εισάγει στην πλοκή της ιστορίας ακόμα και τα πιο ακραία γεννήματα του μυαλού του, διατηρώντας ωστόσο πάντα την αληθοφάνεια». Σαφήνεια, απλότητα στην έκφραση, λιτότητα δημιουργούν ένα σουρεαλιστικό σύμπαν παραλογισμού και παραδοξότητας. Όμως, παρ’ όλο που ο Σέσαρ Άιρα γράφει με, φαινομενικά, ανάλαφρη διάθεση, γράφει σχεδόν παίζοντας, με σοβαρότητα μεν αλλά δίχως σοβαροφάνεια, καταθέτει ένα κείμενο “κινούμενο έδαφος”, γεμάτο αναφορές και συμβολισμούς, καταφέρνοντας να δημιουργήσει την εντύπωση διαρκούς απειλής».

Μια καφκική ατμόσφαιρα απειλής -κατά τη διάρκεια του διαβάσματος μου ερχόταν συχνά στο μυαλό «Το κτίσμα» του Κάφκα-, όπου δεν είναι εύκολο να ξεχωρίσει ο αναγνώστης αν ο «εχθρός» βρίσκεται εντός ή εκτός. Αν υπάρχει εξωτερική απειλή ή αν όλα είναι κατασκεύασμα ενός πάσχοντος μυαλού και μιας πάσχουσας ψυχής. Σε όλη την αφήγηση υπάρχει η κόντρα ανάμεσα σε αυτό που επιβάλλεται στον χαρακτήρα Σέσαρ από μία σειρά άγραφους νόμους και σε αυτό που θέλει -ψάχνοντάς το - να είναι. Μια κατάδυση στον εφιάλτη της παιδικής ηλικίας, όπου δεν ορίζεις, αλλά ορίζεσαι. Οπότε τι απομένει εκτός από την καταφυγή στο όνειρο και στη φαντασία; Άλλωστε το λέει και ο/η Σέσαρ: «Ο εγκέφαλος, το πιο πιστό μου όργανο». Το αίσθημα ασφυξίας, η μη δυνατότητα πραγματικής φυγής -γιατί δεν μπορείς να φύγεις από την ύπαρξη-, η πρόσληψη του εαυτού από τους άλλους ως κάτι διαφορετικό από αυτό που εσύ θεωρείς, το «τέρας» που βλέπουν οι άλλοι, στα χέρια αυτού του σπουδαίου συγγραφέα γίνονται έργο υψηλής πνοής.

 

INFO

Σέσαρ Άιρα, «Πώς έγινα καλόγρια»

Εκδ. Carnivora

Συλλογική μετάφραση

128 σελ. Τιμή: 12,50 ευρώ