Οι "Βαρβαρισμοί" στην ΕΡΤ: http://www.ert.gr/varvarismi-tou-andres-newman/

Βαρβαρισμοί κατά Νέουμαν ή Βάρβαροι νεουμανισμοί;

της Αλεξάνδρας Γκολφινοπούλου

Τι μπορεί να περιμένει κανείς από ένα βιβλίο με τον τίτλο Βαρβαρισμοί; Πρόκειται για εσφαλμένες, μη αποδεκτές γλωσσικές χρήσεις, δηλαδή ασυνταξίες, ακυρολεξίες, όπως ορίζει το Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών; Ξεφυλλίζοντας τους Βαρβαρισμούς του Αντρές Νέουμαν, έρχεται κανείς αντιμέτωπος με λήμματα και εύλογα αναρωτιέται αν κρατάει στα χέρια του ένα λεξικό. Γρήγορα, ωστόσο, συνειδητοποιεί ότι δεν πρόκειται για την ορθόδοξη ερμηνεία των λέξεων, αλλά για μια άλλη, άλλοτε σατιρική, άλλοτε προκλητική ή ετερόδοξη ερμηνεία που συνδυάζει τον αφορισμό με τη φαντασία της ποίησης, που αναδιατυπώνει κλασικές έννοιες με μια χαλαρή σύγχρονη ματιά, χωρίς να λείπει ο λυρισμός αλλά και οι νεωτερισμοί. Γιατί αυτοί οι Βαρβαρισμοί μόνο βάρβαροι δεν είναι, αφού καταδεικνύουν την υπεραισθητική οξυδέρκεια του Αντρές Νέουμαν, αυτού του χαρισματικού αργεντινοϊσπανού συγγραφέα που, πριν καν κλείσει τα 40 του χρόνια, έχει δώσει το στίγμα του και έχει γίνει σημείο αναφοράς της ισπανόφωνης λογοτεχνίας.

Αρκεί να δούμε πώς αυτοορίζεται ο συγγραφέας σε αυτό το ετερόδοξο λεξικό και θα καταλάβουμε την ανατρεπτική και αιρετική ματιά που διατρέχει ολόκληρο το βιβλίο:

συγγραφέας. Άτομο που αποτυγχάνει στην προσπάθειά του να είναι αποκλειστικά αναγνώστης. ║ 2. Ετερώνυμο των λογοτεχνικών ηρώων. ║ 3. Ψευδώνυμο του μεταφραστή.

Ή να δούμε πώς ορίζεται ένας άλλος, κοινός σε όλους μας όρος, για να αντιληφθούμε τη σατιρική διάθεση του Νέουμαν:

μαλάκας. Πολίτης του κόσμου. ║ 2. Διάσημη βρισιά που απεβίωσε όταν έγινε δεκτή από το Λεξικό της Ακαδημίας.

Πώς προέκυψε όμως η έκδοση αυτού του βιβλίου στα ελληνικά; Χρειάστηκε η διορατική ματιά ενός καταξιωμένου μεταφρασεολόγου, μεταφραστή και εισηγητή πολλών ισπανόφωνων λογοτεχνών στη χώρα μας, τουΚωνσταντίνου Παλαιολόγου• μια εννεαμελής μεταφραστική ομάδα –οΝέουμαν (γιατί να μην ευλογήσουμε τα γένια μας;) τη χαρακτήρισε «bárbara», δηλαδή «καταπληκτική»– αποτελούμενη, πέραν του προαναφερθέντος που είχε (και) το ρόλο του συντονιστή, από τους Αναστασία Γιαλαντζή, Αρμόδιο Διαμαντή, Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, Αναστασία Θεοδωρακοπούλου, Θεώνη Κάμπρα, Ασπασία Καμπύλη, Μαρία Μελαδάκη και την υπογράφουσα• δύο ισπανοί συνεργάτες, η Adela Pintor Montoya και ο Pere Romero Puig, για το ξεκαθάρισμα των νοηματικών δυσκολιών του πρωτοτύπου• μια φιλόξενη στέγη, το Κέντρο Ισπανικής, Πορτογαλικής και Καταλανικής Γλώσσας Abanico, όπου έλαβε χώρα το μεταφραστικό εργαστήριο και, φυσικά, ένας εκδοτικός οίκος με όραμα, η Opera, που από την αρχή αγκάλιασε με ενθουσιασμό και εμπιστοσύνη αυτό το δύσκολο εγχείρημα. Δύσκολο αλλά και απίστευτα διασκεδαστικό. Και ψυχοθεραπευτικό συνάμα. Γιατί η αλήθεια είναι πως μέσα από αυτή την ιδιότυπη διαδικασία της συλλογικής μετάφρασης μαθαίνεις να εκθέτεις τον εαυτό σου• να λες δίχως φόβο τη γνώμη σου αλλά και να σέβεσαι τη γνώμη των άλλων, να δέχεσαι την κριτική τους και, κυρίως, να αναγνωρίζεις την ανωτερότητα κάποιας λύσης που τυχαίνει να μην είναι η δική σου. Αναλογιστείτε το, δεν είναι πάντα εύκολο, αλλά νομίζω πως με τη συγκεκριμένη ομάδα το πετύχαμε, χάρη βέβαια και στην καθοριστική συμβολή του «προπονητή» Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, ο οποίος από τη μια υποστήριζε τη δημοκρατικότητα και από την άλλη είχε τον τρόπο να κρατάει τις ισορροπίες.

Όσο για τη διασκέδαση στην οποία αναφέρθηκα προηγουμένως, θα προσπαθήσω να σας δώσω ένα μικρό δείγμα. Χρειάστηκε να αποδώσουμε κάποια λογοπαίγνια, τα οποία μας δυσκόλεψαν αρκετά. Έτσι, για παράδειγμα, ο όρος «κρέας», που στο πρωτότυπο ήταν: «carne. Devoradora devorada», πέρασε από τις εκδοχές:

Κατασπαραγμένο αρπακτικό

κρέας

Καταφαγωμένο αδηφάγο

για να καταλήξουμε στην τελική μορφή: «Κατασπαράσσον κατασπαρασσόμενο».

Ή ο όρος «κιτς», που στο πρωτότυπο ήταν: «kitsch. Mal gusto de buen gusto», πέρασε από τις εκδοχές:

Κακογουστιά υψηλού γούστου

κιτς

Καλαίσθητο κακό γούστο

για να καταλήξουμε στην τελική μορφή: «Καλόγουστη κακογουστιά».

Η μεγαλύτερη όμως πρόκληση είχε να κάνει με όρους οι οποίοι δεν υπάρχουν στα ελληνικά, όπου χρειάστηκε να αυτοσχεδιάσουμε και να αναμετρηθούμε με το συγγραφέα. Μια τέτοια περίπτωση ήταν το ακόλουθο λήμμα:

«lelo. Pronombres átonos. ║ 2. Hombre átono»,

όπου ο συγγραφέας κάνει ένα παιχνίδι με τον αδόκιμο συνδυασμό δύο άτονων προσωπικών αντωνυμιών (le και lo), που ταυτόχρονα όμως μαζί σχηματίζουν ένα επίθετο, το lelo, που σημαίνει «βλάκας» και αποδίδεται ως «άτονος άνθρωπος». Έπρεπε κι εμείς να κινηθούμε στην ίδια κατεύθυνση, δηλαδή να συνδυάσουμε δύο διαφορετικές λέξεις, οι οποίες όμως μαζί θα δημιουργούσαν μια νέα λέξη. Παραθέτουμε τις απόψεις που κατατέθηκαν από τα μέλη της ομάδας:

μπούφος. Πουλί πανέξυπνο. ║ 2. Άνθρωπος πανύβλαξ.
οητο. Άτονα άρθρα. ║ 2. Αν ̴: Άτονο άτομο.
Τοτο. Άτονα άρθρα. ║ 2. Άτονο ανέκδοτο.
τουτού. Άτονο άρθρο και προσωπική αντωνυμία, ενίοτε τονισμένη. ║ 2.
Αυτοκίνητο για νήπια.
γιαπια. Άτονες λέξεις. ║ 2. Άτονοι τόποι.
τατου. Άτονες λέξεις. ║ 2. Άτονη ζωγραφική.
μούτι. Άτονες λέξεις. ║ 2. Άτονες προσπάθειες.
μέχρι να φτάσουμε στην τελική επιλογή του «μουσουτου. Άτονες αντωνυμίες. ║ 2. Άτονες δικαιολογίες», το οποίο, κατά τη γνώμη μας, στέκεται ισάξια δίπλα στο πρωτότυπο. Όπως φαντάζεστε, η αδρεναλίνη της ομάδας «χτύπησε κόκκινο»…

Αν δεν έχετε ακόμα πειστεί για τα οφέλη της συλλογικής μετάφρασης, δεν έχετε παρά να διαβάσετε τους Βαρβαρισμούς και –πού ξέρετε;– μπορεί μετά να θελήσετε κι εσείς να τη δοκιμάσετε!