Μικροδιήγημα και συλλογική μετάφραση, του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου

Ένα μυθιστόρημα για να θεωρηθεί επιτυχημένο, λένε κάποιοι, πρέπει να περιέχει απαραιτήτως τα εξής συστατικά: σεξ, απιστία, μυστήριο, αίμα, ήρωες ευγενικής καταγωγής και αναφορές στα θεία. Σύμφωνα με αυτή τη συνταγή, το πιο «συμπυκνωμένο» μυθιστόρημα θα ήταν το εξής: «Θεέ μου!!!, είπε η μαρκησία, θα με σκοτώσει ο άντρας μου: είμαι έγκυος και δεν ξέρω από ποιον…».  Μα μυθιστόρημα με 18 λέξεις; θα αναρωτηθείτε δικαίως. Η απάντηση είναι, φυσικά, «όχι», η τηλεγραφική αφήγηση των περιπετειών της μαρκησίας δεν ανήκει σε κανένα λογοτεχνικό είδος, είναι ένα αμφιβόλου γούστου αστείο, που όμως μας βοηθάει να διακρίνουμε τη διαφορά που υπάρχει μεταξύ μυθιστορήματος και βραχείας αφήγησης, διαφορά που δεν έγκειται τόσο στην έκταση όσο στις προθέσεις τους: το μυθιστόρημα είναι ένα σύμπαν, φιλοδοξεί, ακόμα και στην υποτιθέμενη περίπτωση που δεν θα ξεπερνούσε τις δύο αράδες, να συμπεριλάβει τα πάντα, αντιθέτως η βραχεία αφήγηση στην ιδανική μορφή της δεν θα συμπεριλάμβανε τίποτα, θα άφηνε τα πάντα στη δημιουργική φαντασία του αναγνώστη, αφού τα καθοριστικά στοιχεία που την προσδιορίζουν (πλην της αφηγηματικότητας) είναι η ελλειπτικότητα και η αφαιρετικότητα (λέξεις, περιέργως, μακροσκελείς και οι δύο).

«Εκ πρώτης όψεως, η ιστορία του παγκόσμιου πολιτισμού φαίνεται να είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την έννοια του μεγάλου μεγέθους», έλεγε ο σκηνοθέτης Θέμελης Γλυνάτσης παρουσιάζοντας, το Δεκέμβριο του 2012, την ανθολογία ισπανόφωνου μικροδιηγήματος Mini71cuentos, μια ανθολογία που έχει «τροφοδοτήσει» με σειρά μεταφράσεων το ιστολόγιο Μπονζάι- Πλανόδιον. «Όμως τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά – παράλληλα με την κατασκευή της αισθητικής και της ηθικής του μεγάλου μεγέθους, υπάρχει η ταυτόχρονη, και αντιστρόφως ανάλογη, εξέλιξη της αφήγησης του μικρού».

Μπορεί πράγματι η μικρή σε έκταση αφήγηση να έρχεται από το παρελθόν, από τις καταβολές όλων των σημαντικών πολιτισμών, και να παρουσιάζει αδιάρρηκτη συνέχεια στο χρόνο, ποτέ όμως δεν είχε γνωρίσει την εκπληκτική διάδοση της εποχής μας στην οποία, βεβαίως, παίζουν καταλυτικό ρόλο οι νέες τεχνολογίες. Για τις μαζικές διαστάσεις που έχει λάβει η συγγραφή μικροδιηγημάτων είναι ενδεικτική η παρακάτω πληροφορία: το 2013, στον ΙΙΙ Διεθνή Διαγωνισμό Μικροδιηγήματος Museo de la Palabra που διοργάνωσε το ισπανικό ίδρυμα César Egido Serrano συμμετείχαν 22.571 μικροδιηγήματα από 119 χώρες!  

Στις ισπανόφωνες χώρες το minicuento (αλλιώς minirrelato, minificción, microrrelato, microficción, nanocuento, relato mínimo κ.λπ.), εμφανίζεται με λογοτεχνικές φιλοδοξίες περί τα τέλη του 19ου αιώνα για να γνωρίσει εκπληκτική άνθηση προϊόντος του 20ού αιώνα. Ανάμεσα στους συγγραφείς που ασχολήθηκαν με το είδος ξεχωρίζουμε τους Ρουμπέν Νταρίο, Βισέντε Ουϊδόμπρο, Χουάν Ραμόν Χιμένεθ, Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Αδόλφο Μπιόι Κασάρες, Χούλιο Κορτάσαρ, Εδουάρδο Γκαλεάνο κ.ά., όλοι τους συγγραφείς πρώτης γραμμής που άλλαξαν την ιστορία της σύντομης αφήγησης παγκοσμίως.

            Εδώ και μια δεκαετία περίπου έχω επιλέξει αυτό το λογοτεχνικό είδος με τις βαθιές ρίζες στην ισπανόφωνη λογοτεχνία για τα εργαστήρια λογοτεχνικής μετάφρασης που διοργανώνω και συντονίζω στο ΑΠΘ, το ΕΚΠΑ, το ΕΚΕΜΕΛ ή το Abanico για δύο λόγους: επιτρέπει την ενασχόληση στο πλαίσιο του ίδιου εργαστηρίου με πολλά λογοτεχνικά ύφη και προσφέρει τη δυνατότητα ύπαρξης τελικού συλλογικού αποτελέσματος εντός λογικού χρονικού πλαισίου.                    

Ας δούμε, ως παράδειγμα, της «πάλης» με τις λέξεις μέχρι τη συλλογική εκδοχή τη μεταφραστική «περιπέτεια» του μικροδιηγήματος «Tras la pared» του ισπανού συγγραφέα Όσκαρ Σιπάν. Οι εκδοχές 1, 2 και 3 ανήκουν σε σπουδαστές του εργαστηρίου, ενώ η 4η είναι η τελική εκδοχή:

Tras la pared

Los oígo copular a todas horas, tras la pared de mi habitación. Quizás debí emparedarlos por separado.

                      

Εκδοχή 1: Πίσω από τον τοίχο

Τους ακούω που πηδιούνται ανά πάσα στιγμή, πίσω από τον τοίχο του δωματίου μου. Ίσως έπρεπε να τους εντοιχίσω χωριστά.

                                                                                                               
Εκδοχή 2: Πίσω απ’ τον τοίχο
Τους ακούω να συνουσιάζονται συνεχώς, πίσω απ’ το τοίχο του δωματίου μου. Ίσως έπρεπε να τους εντοιχίσω χωριστά.

Εκδοχή 3: Πίσω από τον τοίχο

Τους ακούω να το κάνουν όλη την ώρα, πίσω από τον τοίχο του υπνοδωματίου μου. Ίσως να έπρεπε να τους εντοιχίσω ξεχωριστά.

                  

Εκδοχή Τελική: Πίσω από τον τοίχο

Τους ακούω να συνουσιάζονται όλη την ώρα, πίσω από τον τοίχο του δωματίου μου. Ίσως έπρεπε να τους είχα εντοιχίσει χώρια.

                                                           

Στις αρχές του 2010 αναζητώντας μέσο για τη δημοσίευση ορισμένων ισπανικών μικροδιηγημάτων που είχαμε μεταφράσει με τις σπουδάστριές μου του ΕΚΕΜΕΛ, ήρθα, μέσω μιας κοινής φίλης, της Μαρίας Σπυριδοπούλου, σε επαφή με τον Γιάννη Πατίλη που ετοίμαζε, εκείνη την εποχή, το Ιστολόγιο. Θυμάμαι ότι το πρώτο μικροδιήγημα που μας δημοσίευσε ήταν «Η μεταμόρφωση» του Αλμπέρτ Γκαρσία Ελένα, στις 7 Απριλίου του 2010. Ακολούθησαν δεκάδες δημοσιεύσεις μεταφράσεων, ατομικών και συλλογικών, από τα ισπανικά και τα καταλανικά.

Τις προάλλες διέτρεξα ξανά όλα, κυριολεκτικά όλα, αυτά τα κείμενα και σκέφτηκα πως μεταφραστές και συγγραφείς, είμαστε πολύ τυχεροί που βρήκαμε στο πρόσωπο του Πατίλη κάποιον που μας ένωσε σε ένα συλλογικό μικρο-υπερκείμενο. Τον ευχαριστούμε και συνεχίζουμε για το Ιστορίες Μπονζάι ’15...

Κείμενο που διαβάστηκε στις 9 Ιανουαρίου 2015 κατά την παρουσίαση του βιβλίου Ιστορίες Μπονζάι ’14 (επιμ. Γιάννης Πατίλης και Ηρώ Νικοπούλου) στο χώρο των Εκδόσεων Γαβριηλίδης.