Ενοχλητικές δεσποινίδες (Σύντομα από τις Εκδόσεις Στιγμός)

 

ΕΝΟΧΛΗΤΙΚΕΣ ΔΕΣΠΟΙΝΙΔΕΣ

Λατινοαμερικάνικη γυναικεία μικροαφήγηση

και έμφυλοι ρόλοι. Μια Ανθολογία

[δίγλωσση έκδοση]

 

 

Ανθολόγηση κειμένων – Εισαγωγή – Μεταφραστική επιμέλεια 

 

Παναγιώτης Ξουπλίδης – Κωνσταντίνος Παλαιολόγος – Μαρισόλ Φουέντες

 

 

Εκδόσεις Στιγμός

2021

 

>.<>.<>.<

 

Συγγραφείς

 

Γκαμπριέλα Αγκιλέρα / Κλάουδια Αντράδε Καρένιο / Εστέρ  Αντράδι / Γουαδαλούπε Ασουάρα Φορσελιέδο / Λουίσα Βαλενσουέλα / Λους Μαρία Βεργκάρα Καράσκο / Λάουρα Ελίσα Βισκαΐνο / Βικτόρια Γκαρσία Γιολί / Ντίνα Γκριχάλμπα / Τσίβι Γουαχάρδο / Λίλιαν Ελπίκ / Σεσίλια Εουδάβε / Ροσάλμπα Κάμπρα / Νέλιδα Κάνιας / Άνα Κλαβέλ / Μόνικα Λαβίν / Μαρία Ρόσα Λόχο / Μιράντα Μοντεαλέγκρε / Πία Μπάρος / Αλεχάντρα Μπασουάλτο / Σάντρα Μπιάντσι / Κέτα Ναβαγκόμες / Ιλντίκο Νασρ / Λάουρα Νικάστρο / Λορένα Ντίας Μέσα / Αμελί Ολάις / Άλμπα Ομίλ / Μαρία Φρανσίσκα Ροντρίγκες Αγκιλέρα / Αδριάνα Ασουσένα Ροντρίγκες Τόρες / Έμα Σεπούλβεδα / Άνα Μαρία Σούα / Κάρο Φερνάντες / Ούρσουλα Φουεντεσμπεράιν

 

>.<>.<>.<

 

Μεταφραστές / Μεταφράστριες

 

Βάλια Εμμανουηλίδου – Παναγιώτης Ξουπλίδης – Κωνσταντίνος Παλαιολόγος – Αναστασία Παυλίδου – Ματθίλδη Σιμχά – Μαρισόλ Φουέντες

 

>.<>.<>.<

 

Εισαγωγή

 

33 Ενοχλητικές δεσποινίδες

 

Η μικρομυθοπλασία γνωρίζει στις αρχές του 21oυ αιώνα μια πρωτοφανή άνθιση στη λογοτεχνική σκηνή της ισπανόφωνης Αμερικής, καθώς πληθαίνουν οι εκδόσεις μικροδιηγημάτων σε περιοδικά και ανθολογίες, ενώ, παράλληλα, καθιερώνεται ως θέμα προς ανάλυση σε λογοτεχνικές κριτικές, μελέτες, άρθρα και ανακοινώσεις σε συνέδρια και ημερίδες, γεγονός το οποίο προσδίδει μια νέα δυναμική στο ιδιαίτερο αυτό λογοτεχνικό είδος. Η ανθολογία μεταφρασμένων μικροδιηγημάτων Ενοχλητικές δεσποινίδες συμπεριλαμβάνει σημαντικές, πρωτοπόρες και ρηξικέλευθες συγγραφείς της ισπανόφωνης Αμερικής του 21ου αιώνα από την Αργεντινή, το Μεξικό και τη Χιλή, τρεις σημαντικούς εθνικούς γεωγραφικούς χώρους παραγωγής ισπανόφωνης λογοτεχνίας, αλλά και πρωτοποριακά πολιτισμικά περιβάλλοντα στις κοινωνικές αλλαγές και στις νέες ιδεολογικές τάσεις.

Στα ελληνικά το λογοτεχνικό είδος της υπερβραχείας αφήγησης ονομάζεται, όπως προείπαμε, μικρομυθοπλασία, αλλά και μικροδιήγημα, μικροαφήγηση, υπέρμικρο διήγημα, υπερβραχύ διήγημα, ιστορία μπονζάι κ.λπ. Οι όροι αυτοί προσπαθούν να ορίσουν όχι τόσο τη μυθοπλασία του σύντομου (με βάση τον αριθμό των λέξεων) και του φευγαλέου (με αφορμή την αίσθηση που αφήνει η ανάγνωση ενός τέτοιου κειμένου), όσο την πεζογραφία της αφαίρεσης, την πεζογραφία, δηλαδή, που ζητά, σχεδόν απαιτεί από τον υποψιασμένο αναγνώστη την ενεργή συμμετοχή του, ώστε ουσιαστικά να είναι εκείνος που θα πλάσει ένα ολόκληρο έργο παίρνοντας ως αφορμή την αφαιρετική ιστορία που του προσφέρει το μικροδιήγημα. Στα ισπανικά οι προτεινόμενες ονομασίες είναι δεκάδες· ας δούμε μερικές από αυτές: minicuento, minirrelato, minificción, microrrelato, microficción, nanocuento, relato mínimo, cuentínimo κ.λπ. Παρόμοιο πλουραλισμό συναντάμε στα αγγλικά: micro story, fast fiction, snap fiction, tiny tales, short short story, flash fiction, στα γαλλικά: microfiction, nanofiction, fiction éclair ή στα ιταλικά: mini-racconto, flash-novella κ.λπ. Προκαλεί λοιπόν εντύπωση το γεγονός ότι προτείνονται τόσα πολλά ονόματα για ένα τόσο βραχύ είδος. Υπάρχουν βέβαια ορισμένες πειστικές εξηγήσεις γι’ αυτό το φαινόμενο, όπως, για παράδειγμα η θεμιτή, εντός κάποιων ορίων, διάθεση των δημιουργών να ξεχωρίσουν από τη μάζα, ή το καινοφανές του είδους αφού, παρόλο που η σύντομη αφήγηση βυθίζει τις ρίζες της στην αρχαιότητα (ας σκεφτούμε άλλες μορφές έκφρασης που σχετίζονται κατά κάποιο τρόπο με το μικροδιήγημα, όπως οι αφορισμοί, οι παροιμίες, τα γνωμικά, τα παραδοσιακά παραμύθια, τα επιτύμβια επιγράμματα ή οι θρύλοι) είναι ορθό να ισχυριστούμε ότι η σύντομη αφήγηση, με λογοτεχνική και αφηγηματική φιλοδοξία, είναι προϊόν των τελευταίων δεκαετιών.

Η ισπανόφωνη μικρομυθοπλασία, με λογοτεχνικές φιλοδοξίες, εμφανίζεται περί τα τέλη του 19ου αιώνα και, ακόμα πιο δυναμικά, στις αρχές του 20ού, συμπίπτοντας με το απόγειο του ισπανοαμερικάνικου Συμβολισμού (Modernismo hispanoamericano). Ανάμεσα στους πολύ σημαντικούς συγγραφείς που ασχολήθηκαν με το είδος ξεχωρίζουμε τον Ρουμπέν Νταρίο από τη Νικαράγουα και τον Χιλιανό Βισέντε Ουιδόμπρο. Προϊόντος του 20ού αιώνα, η ισπανόφωνη μικρομυθοπλασία γνωρίζει εκπληκτική άνθιση: Λεοπόλδο Λουγόνες, Αλφόνσο Ρέγες, Χουάν Ραμόν Χιμένεθ (Bραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας το 1956), Χούλιο Τόρι, Ραμόν Γκόμεθ δε λα Σέρνα, Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Αδόλφο Μπιόι Κασάρες, Αουγκούστο Μοντερόσο, Χούλιο Κορτάσαρ, Εδουάρδο Γκαλεάνο καθώς και πολλοί άλλοι δίνουν στο είδος τέτοια ώθηση, ώστε μπορούμε να ισχυριστούμε βάσιμα ότι άλλαξαν την ιστορία της σύντομης αφήγησης παγκοσμίως.

          Αν θέλουμε να σταθούμε σε ορισμένες χρονολογίες-σταθμούς του ισπανόφωνου μικροδιηγήματος, θα αναφέραμε το 1888, όταν εκδίδεται το πρώτο βιβλίο που περιλαμβάνει μικροδιηγήματα: το Azul του Ρουμπέν Νταρίο· το 1925, όταν, σύμφωνα με έναν από τους σημαντικότερους ειδήμονες της ισπανόφωνης μικρής φόρμας, τον Χιλιανό Χουάν Αρμάντο Έπλε, εκδίδεται η πρώτη συλλογή με μικροαφηγήσεις στην Ισπανία: Caprichos του Ραμόν Γκόμεθ δε λα Σέρνα· το 1949, όταν εκδίδεται στη Λατινική Αμερική το πρώτο βιβλίο που αποτελείται αποκλειστικά από μικροδιηγήματα: Varia invención του Μεξικανού Χουάν Χοσέ Αρεόλα· το 1953, όταν οι Μπόρχες και Μπιόι Κασάρες εκδίδουν το μνημειώδες Cuentos breves y extraordinarios, ένα βιβλίο που αποτελεί σταθμό στο χώρο της μικρής φόρμας· το 1981, όταν η κουβανέζα θεωρητικός της λογοτεχνίας και μεταφράστρια Ντολόρες Κοχ δημοσιεύει στο περιοδικό Hispamérica το πρώτο θεωρητικό κείμενο περί μικροδιηγήματος με τίτλο «El microrrelato en México: Torri, Arreola, Monterroso»· το 1986, η ίδια συγγραφέας έγραψε για το περιοδικό Enlace, τεύχη 5 και 6, το άρθρο «El micro-relato en la Argentina: Borges, Cortázar y Denevi»· τέλος, το 1991, ο χιλιανός συγγραφέας και πανεπιστημιακός Χουάν Αρμάντο Έπλε χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τον όρο «microcuento» στο βιβλίο του Brevísima relación. Antología del micro-cuento hispanoamericano.

Στην ισπανοαμερικάνικη λογοτεχνία, ο φεμινισμός, παρόλο που εμφανίζεται πιο έντονα κατά τον 20ό αιώνα με τη σεξουαλική επανάσταση και το φεμινιστικό κίνημα, «εισαγόμενα» αμφότερα από τις ΗΠΑ και την Ευρώπη κατά τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, αποτελεί ουσιαστικά τη συνέχεια μιας μακρόχρονης παράδοσης στη γυναικεία γραφή στην ισπανική γλώσσα, που παρέμεινε περιθωριοποιημένη εξαιτίας της κυριαρχίας των ανδρικών προτύπων. Επιπλέον, οι κοινωνικές συνθήκες επηρέαζαν σημαντικά την απόφαση των γυναικών να γράψουν, καθώς διαμόρφωναν τον τρόπο γραφής. Η ανισότητα που αντιμετώπιζε η γυναίκα αναφορικά με τη δυνατότητα να πραγματοποιήσει ανώτερες σπουδές, να εργαστεί ή να αναμετρηθεί με τους άνδρες στον δημόσιο στίβο, αλλά και τα δεσμά της οικιακής ζωής στα οποία παρέμενε καταδικασμένη από παραδόσεις και προκαταλήψεις, δεν αποτελούσαν πλεονεκτήματα για την ενασχόληση με τα λογοτεχνικά τεκταινόμενα. Όμως, παρόλα τα εμπόδια, υπήρξαν γυναίκες που κατάφεραν να πλάσουν τον δικό τους λογοτεχνικό κόσμο και άφησαν ένα βαθύ αποτύπωμα στην ιστορία της ισπανοαμερικάνικης λογοτεχνίας. Η παράδοση της γυναικείας γραφής στην ισπανοαμερικάνικη λογοτεχνία είναι αδιάλειπτη, άρχισε με την Κατάκτηση της αμερικανικής ηπείρου από την Ισπανία και είναι εγγενής στην ισπανική γλώσσα. Όμως, η προφανής ανδρική κυριαρχία καταδίκασε στη λήθη, στην απώλεια ή στην αναγνωστική αδιαφορία αρκετά έργα γραμμένα από γυναίκες. Τα ποιητικά έργα των Αμαριλίς, Σορ Χουάνα Ινές δε λα Κρους, Χερτρούδις Γκόμες δε Αβεγιανέδα, Ντελμίρα Αγκουστίνι, Γκαμπριέλα Μιστράλ, Αλφονσίνα Στόρνι, Χουάνα δε Ιμπαρμπούρου, Σάρα δε Ιμπάνιες, Χοσεφίνα Πλα, Γιολάντα Μπεδρεγάλ, Ιδέα Βιλαρίνιο, Ίδα Βιτάλε, Αμάντα Μπερενγκέρ, Μπλάνκα Βαρέλα, Αλεχάντρα Πισαρνίκ και Κοράλ Μπράτσο αποτελούν μόνο ένα μέρος από τις αποχρώσες ενδείξεις των πολυπληθών ρευμάτων και των πολλαπλών όψεων της πλούσιας γυναικείας λογοτεχνικής παραγωγής. Είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι οι παραπάνω ποιήτριες αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι μιας παράδοσης και εκφράζουν τις κοινωνικές, πολιτισμικές και πολιτικές καταστάσεις των καιρών τους. Από το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα η γυναικεία λογοτεχνική «φωνή» εμφανίζεται με σταθερά ανοδική πορεία στο ισπανόφωνο λατινοαμερικάνικο λογοτεχνικό στερέωμα μέσα από τη σημαντική παρουσία γυναικών συγγραφέων στα λογοτεχνικά βραβεία τόσο εθνικής όσο και διεθνούς εμβέλειας. Στη διαρκώς αυξανόμενη λογοτεχνική παραγωγή θα πρέπει να προστεθεί επίσης η ανάδυση μιας γραφής που απέχει μακράν από τη μίμηση της αντίστοιχης ανδρικής, η οποία έχει πια τη συνείδηση ότι ανήκει σε μια κοινωνική κατηγορία που δεν είναι μειονότητα, αλλά υπόκειται σε αρνητικές διακρίσεις σε πολλούς τομείς της κοινωνικής πραγματικότητας. Προκύπτει έτσι μια σαφής διαφοροποίηση στη θέαση του κοινωνικού γίγνεσθαι που καταλήγει σε μια εμφανώς διαφορετική γραφή. Η είσοδος της γυναίκας στη λογοτεχνική δημιουργία προκαλεί επανάσταση στην αντίληψή της περί λογοτεχνίας, μια λογοτεχνία η οποία μιλούσε για τη γυναίκα, αλλά η ίδια η γυναίκα δεν μιλούσε. Πλέον, η κοινωνική συνείδηση της γυναίκας εκφράζεται με μια διαφορετική λογοτεχνική «φωνή» και αποκαλύπτει το φύλο της και μια άλλη οπτική για τον κόσμο.

H λογοτεχνία και ειδικότερα η μικρομυθοπλασία, όντας η απάντηση σε μια εποχή με πολλές ιδιαιτερότητες, γίνεται αντιληπτή ως ένα προνομιούχο πεδίο το οποίο περιλαμβάνει, εκφράζει και παρουσιάζει στις αναγνώστριες και στους αναγνώστες την προβληματική της σύγκρουσης των φύλων και αποκαλύπτει τις διάφορες μορφές σχέσης/εξουσίας: οικογενειακή, εθνική, πολιτική και έμφυλη. Οι γυναίκες συγγραφείς της ισπανοαμερικάνικης μικρομυθοπλασίας θέτουν στο περιθώριο τον συνδεδεμένο με την αγνότητα έρωτα και την υποταγή της γυναίκας στο άλλο φύλο προκειμένου να παραχωρήσουν τη θέση τους στην αμφισβήτηση των στερεοτυπικών εννοιών της θηλυκής ταυτότητας. Επιδιώκουν να ακουστεί η γυναικεία φωνή μέσω των μικροδιηγημάτων για να αποδομήσουν τις απλουστευτικές γενικεύσεις, να αναδείξουν τη δική τους στάση απέναντι στη ζωή και να συνεισφέρουν με τη γραφή τους στην ανα-κατασκευή και ανα-παράσταση των δομημένων έμφυλων ταυτοτήτων της ισπανόφωνης γυναίκας στην αμερικανική ήπειρο.

Οι σύγχρονες ανθολογίες γυναικείων μικροδιηγημάτων διαγράφουν μια τροχιά που υπαινίσσεται τη διαδικασία ενοποίησης, συστηματοποίησης και θεσμοθέτησης που γνωρίζει η μικροδιήγηση του «φύλου» τις τελευταίες δεκαετίες στην ισπανόφωνη Αμερική. Αυτή η συμπόρευση είδους-φύλου είναι επίσης αισθητή στη μεγαλύτερη επιλεκτικότητα και αυστηρότητα των κριτηρίων που υιοθετούν οι κατά περίπτωση ανθολόγοι για την επιλογή των κειμένων. Είναι, ας πούμε, ένας ενάρετος κύκλος: οι πρωτοποριακές ανθολογίες έχουν ευνοήσει την εμφάνιση του «αντικειμένου» γυναικεία μικρομυθοπλασία και το έχουν καταστήσει αναγνωρίσιμο, και μέσω αυτής της αναγνώρισης οι ανθολόγοι κατάφεραν να τελειοποιήσουν τα κριτήρια των επιλογών τους.

Ως εκ τούτου, η παρούσα συλλογή γυναικείων μικροδημιουργιών αποτελεί τη δική μας συμβολή στον εντοπισμό του γυναικείου «μονοπατιού» εν μέσω της πυκνής «βλάστησης» των μικροδιηγημάτων, την προσπάθειά μας να φωτίσουμε τις συγγένειες και τα πιθανά μοντέλα ανάγνωσης μικροδιηγημάτων που δίνουν στις αναγνώστριες και τους αναγνώστες το στίγμα της πολυφωνίας των έμφυλων γυναικείων ρόλων όπως αυτό εκφράζεται γλαφυρά στη γυναικεία ισπανόφωνη λογοτεχνική μικρο-γραφή.

Η ιδέα και η εκτέλεση των Ενοχλητικών δεσποινίδων είναι προϊόν ομαδικής δουλειάς. Θα αναφερθούμε, ως εκ τούτου, στις τελευταίες παραγράφους αυτής της εισαγωγής, στους συντελεστές και στη διαδικασία παραγωγής αυτής της ανθολογίας. Η αρχική σύλληψη ανήκει στους Παναγιώτη Ξουπλίδη, Κωνσταντίνο Παλαιολόγο και Μαρισόλ Φουέντες, μια ερευνητική ομάδα η οποία, με την επωνυμία FeMiniVoces, ενεργοποιείται στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, και παράγει έρευνα και έργο σχετικά με την ισπανόγραφη μικρομυθοπλασία. Όταν επελέγησαν οι 33 «ενοχλητικές δεσποινίδες» (έντεκα από κάθε χώρα, Αργεντινή, Μεξικό, Χιλή) και τα 66 μικροδιηγήματα, η Μαρισόλ Φουέντες ανέλαβε τις διηπειρωτικές επαφές με τις δημιουργούς οι οποίες, στο σύνολό τους, έδωσαν με μεγάλη χαρά την άδειά τους για τη χρήση των μικροδιηγημάτων τους στο εν λόγω πρότζεκτ. Αισθανόμαστε πραγματική ευγνωμοσύνη για αυτή τη γενναιοδωρία και τη ζεστασιά που εισπράξαμε από έναν κόσμο τόσο μακρινό από άποψη χιλιομέτρων, αλλά τόσο κοντινό από άποψη συναισθημάτων.

Στη συνέχεια, άρχισε η μεταφραστική διαδικασία. Ο Παναγιώτης Ξουπλίδης μετέφρασε τα μικροδιηγήματα των συγγραφέων από το Μεξικό. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος έπραξε το ίδιο με τις 22 μικροαφηγήσεις των αργεντινών συγγραφέων. Η μετάφραση των μικροδιηγημάτων από τη Χιλή είναι προϊόν εργαστηρίου ομαδικής μετάφρασης που οργάνωσε η Μαρισόλ Φουέντες την άνοιξη του 2021· συμμετείχαν η Βάλια Εμμανουηλίδου, η Αναστασία Παυλίδου και η Ματθίλδη Σιμχά. Τέλος, ύστερα από την ολοκλήρωση της πρώτης εκδοχής των μεταφράσεων, ακολούθησε η διαδικτυακή ομαδική επιμέλεια, από όλους τους προαναφερθέντες συντελεστές, η οποία κατέληξε στην εκδοχή που έχετε ανά χείρας σε μορφή έντυπου βιβλίου (ξεκινώντας από το μεγαλύτερο μικροδιήγημα, 218 λέξεις, και καταλήγοντας στο πιο σύντομο, 11 λέξεις). Για την έκδοση ήταν καθοριστική η συνδρομή ενός ακόμη κρίκου αυτής της δημιουργικής αλυσίδας, της αεικίνητης φιλολόγου, σκηνοθέτιδος και μεταφράστριας, Μαρίας Γυπαράκη η οποία αγκάλιασε από την πρώτη στιγμή αυτή την προσπάθεια και μας έφερε σε επαφή με τις εκδόσεις Στιγμός, τη στέγη μας.

Και δύο λόγια για τον τίτλο: το Ενοχλητικές δεσποινίδες το οφείλουμε σε μια συλλογικότητα γυναικών συγγραφέων από τη Χιλή (Colectivo Señoritas Imposibles), στην οποία συμμετέχουν και αρκετές από τις συγγραφείς που συμπεριλαμβάνονται στην παρούσα ανθολογία. Μας φάνηκε ιδιαίτερα εύστοχη αυτή η μίξη αυθάδειας και δημιουργικής ανατροπής, στοιχεία τα οποία, πιστεύουμε, χαρακτηρίζουν (και) τούτη την ανθολογία.           

Εν ολίγοις, ήταν μια ομαδική προσπάθεια στην οποία ακούσαμε ενεργά και συλλέξαμε τη συμβολή όλων των συντελεστριών και των συντελεστών. Δημιουργήθηκαν αποτελεσματικοί χώροι επικοινωνίας για τη μετάδοση πληροφοριών, την επίτευξη κοινών στόχων και την ανάδειξη στα ελληνικά της γυναικείας φωνής όπως αυτή εκφράζεται στη σύγχρονη ισπανόγραφη λατινοαμερικάνικη μικροαφήγηση.

 

Π. Ξ. – Κ. Π. – Μ. Φ.

κυβερνοχώρος, 2021