Στο μυαλό του Αντρές Νέουμαν, του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου

Εν αρχή ην ο συγγραφέας, Αντρές Νέουμαν, και η προσωπική του γεωγραφία: γεννήθηκε στην πόλη του Χόρχε Λουίς Μπόρχες και μεγάλωσε στην πόλη του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα. Ίσως ακούγεται ιερόσυλο να τοποθετείς τον Νέουμαν στην ίδια περίοδο με τον Μπόρχες και τον Λόρκα, αλλά δεν είναι. Ο Νέουμαν, πριν καν κλείσει τα 40 του χρόνια, είναι, για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Χάρολντ Μπλουμ, ένας «ισχυρός συγγραφέας», ένας συγγραφέας που στο όχι πολύ μακρινό μέλλον (το οποίο δεν αποκλείεται να είναι ήδη παρόν) θα επηρεάσει το έργο των δύο «γιγάντων» από το Μπουένος Άιρες και τη Γρανάδα, γιατί ο χαρισματικός αυτός Αργεντινοϊσπανός θα αλλάξει, κατά τη γνώμη μας, τον τρόπο με τον οποίο οι αναγνώστες θα προσεγγίζουν τη λογοτεχνία. Στο ζήτημα αυτό, όμως, θα επανέλθουν οι θεωρητικοί και οι ιστορικοί της λογοτεχνίας στα αμέσως επόμενα χρόνια. Ή μήπως ήδη έχουν αρχίσει να το κάνουν; Ο ιδιοφυής Ρομπέρτο Μπολάνιο προέβλεψε ότι «η λογοτεχνία του 21ου αιώνα ανήκει στον Νέουμαν», ενώ ο οξυδερκής ισπανός ποιητής Λουίς Αντόνιο ντε Βιγένα πιστεύει ότι πρόκειται για «τον πιο πολλά υποσχόμενο συγγραφέα των τελευταίων ετών». Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε επί μακρόν με τα εγκωμιαστικά σχόλια για το έργο του Νέουμαν, από ειδήμονες όπως ο αργεντινός συγγραφέας Ραούλ Μπράσκα ή οι ισπανοί λογοτεχνικοί κριτικοί Άνχελ Μπασάντα και Μιγκέλ Γκαρθία-Ποσάδα, προτιμούμε όμως να κλείσουμε αυτή την ενότητα με ένα σχόλιο του πιο ριζοσπαστικού ισπανού δοκιμιογράφου των τελευταίων ετών, του Βιθέντε Λουίς Μόρα: «Θα γίνει σημείο αναφοράς», προβλέπει για τον Νέουμαν, «αφού, προικισμένος ταυτόχρονα με την αργεντινή και την ισπανική παράδοση, είναι καταδικασμένος να παράξει έργο μοναδικό, μια λογοτεχνική νήσο».

Ο Νέουμαν, λες και ήθελε να προλάβει την αλλαγή του αιώνα, άρχισε να διαμορφώνει το προσωπικό λογοτεχνικό του τοπίο το 1999, όντας μόλις 22 ετών, με το μυθιστόρημα Bariloche (εκδόσεις Anagrama). Από τότε γράφει ακατάπαυστα: μυθιστορήματα, δοκίμια, διηγήματα, ποίηση, αφορισμούς… Και κερδίζει βραβεία και διακρίσεις, στην Ισπανία και στο εξωτερικό. Στην Ελλάδα αργήσαμε να τον διαβάσουμε. Το πρώτο έργο του που δημοσιεύτηκε ολόκληρο ήταν η συλλογή χαϊκού Μαύρες σταγόνες, στις σελίδες του λογοτεχνικού περιοδικού Δέντρο το 2008 (τεύχος 159-160) σε μετάφραση Νάντιας Γιαννούλια, Δώρας Δημητρίου, Θεώνης Κάμπρα και Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Ακολούθησαν σποραδικές μεταφράσεις διηγημάτων και μικροδιηγημάτων του (π.χ. στις ανθολογίες ισπανόφωνου μικροδιηγήματος Mini71cuentos και Βγάλε ένα φύλλο…, το 2012 και το 2014, αντίστοιχα). Χρειάστηκε ένας εκδοτικός οίκος με όραμα και γνώση για την ισπανόφωνη λογοτεχνία, οι εκδόσεις Opera, ώστε να εκδοθεί, το 2014, το πρώτο μυθιστόρημά του στα ελληνικά (Κατά μόνας, σε μετάφραση Αχιλλέα Κυριακίδη), ενώ ετοιμάζεται από τον ίδιο εκδοτικό οίκο το πολυβραβευμένο Εl viajero del siglo.

Το ενδιαφέρον των εκδόσεων Opera για τον Αντρές Νέουμαν αποτέλεσε μια ευτυχή συγκυρία που μας επέτρεψε να εντάξουμε, στο προαναφερθέν εκδοτικό πλαίσιο, τη συλλογική μετάφραση του έργου στα ελληνικά. Διότι, οι Βαρβαρισμοί, ένα ετερόδοξο λεξικό, σύμφωνα με το οπισθόφυλλο του βιβλίου, ένα αιρετικό αντιλεξικό, σύμφωνα με τη μεταφραστική ομάδα, είναι μεν ένα έργο ευφυές, δεν διεκδικεί όμως «δάφνες» εμπορικότητας.

Η συμφωνία για την έκδοση και η ανακοίνωση του εργαστηρίου για τη συλλογική μετάφραση των Βαρβαρισμών έγιναν το Δεκέμβριο του 2014. Τη μεταφραστική ομάδα, πέραν του υπογράφοντος που είχε (και) το ρόλο του συντονιστή, την αποτέλεσαν η Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη (μεταφράστρια με περισσότερους από 20 τίτλους στο ενεργητικό της, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται έργα των Πέδρο Χουάν Γκουτιέρες, Χουάν Ραμόν Χιμένεθ, Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν κ.ά), η Θεώνη Κάμπρα (μεταφράστρια της Εμίλια Πάρδο Μπαθάν, του Αντρές Νέουμαν και του Χούλιο Γιαμαθάρες, μεταξύ άλλων), η Αλεξάνδρα Γκολφινοπούλου (μεταφράστρια των Κάρλος Βιτάλε, Ανχέλικα Λίντελ, Κιμ Μονζό κ.ά.), ο Αρμόδιος Διαμαντής (μέλος της μεταφραστικής ομάδας της ανθολογίας Mini71cuentos), οι Ασπασία Καμπύλη και Μαρία Μελαδάκη (μέλη της μεταφραστικής ομάδας της ανθολογίας Βγάλε ένα φύλλο…) και οι Αναστασία Γιαλαντζή και Αναστασία Θεοδωρακοπούλου (απόφοιτες του Τμήματος Ισπανικής Γλώσσας και Πολιτισμού του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου). Καθοριστική ήταν η συμβολή στο έργο της ομάδας των ισπανών συνεργατών Adela Pintor Montoya (φοιτήτριας της πολύτιμης «δεξαμενής» του ΕΑΠ) και Pere Romero Puig (συνιδιοκτήτη του Abanico) καθώς συνέδραμαν στο ξεκαθάρισμα οποιασδήποτε νοηματικής δυσκολίας του πρωτοτύπου. Τέλος, αξίζει να τονίσουμε ότι σε όλη τη διάρκεια της προσπάθειας να «μπούμε» στο μυαλό του Αντρές Νέουμαν, είχαμε την αμέριστη συμπαράσταση του ίδιου του Αντρές Νέουμαν που, ως γνήσιος Αργεντινός, χαρακτήρισε τη μεταφραστική ομάδα «bárbara», δηλαδή «καταπληκτική».  

Η ομάδα, όπως προείπαμε, «συστάθηκε» το Δεκέμβριο του 2014. Τα εννέα μέλη της «μοιράστηκαν» τα γράμματα των Βαρβαρισμών και ξεκίνησαν τη μετάφραση των λημμάτων (περί τα 100 έκαστος). Με την ολοκλήρωση του έργου του, κάθε μεταφραστής κοινοποιούσε ηλεκτρονικά τα μεταφρασμένα λήμματα στα υπόλοιπα μέλη της ομάδας. Η συλλογική εργασία ξεκίνησε τη Δευτέρα 12 Ιανουαρίου 2015 στο χώρο του Κέντρου Ισπανικής, Πορτογαλικής και Καταλανικής Γλώσσας Abanico (συνολικά έγιναν, μέχρι τον Ιούνιο του 2015, 19 δίωρες συναντήσεις). Στη διάρκεια των 14 πρώτων συναντήσεων εξετάστηκαν, σύμφωνα με την ισπανική αλφαβητική σειρά, οι μεταφράσεις των λημμάτων, προκειμένου να καταλήξουμε σε μια πρώτη ομαδική μετάφραση του αντιλεξικού, ενώ στις υπόλοιπες 5 συναντήσεις έγινε η συλλογική επιμέλεια της μετάφρασης και παγιώθηκε η εκδοχή που έχει στα χέρια του σήμερα ο αναγνώστης.   

Οι δυσκολίες της μετάφρασης των Βαρβαρισμών στα ελληνικά ήταν πολλές και ιδιαίτερες, καθώς δεν είχαμε να κάνουμε μόνο με τις συνήθεις αντιξοότητες κάθε λογοτεχνικής μετάφρασης που αφορούν, για παράδειγμα, το ύφος του κειμένου ή τη μεταφορά πολιτισμικών ενδεικτών από τον πολιτισμό-πηγή στον πολιτισμό-στόχο, αλλά γιατί επιπλέον έπρεπε να κατανοήσουμε και να μεταφράσουμε το ευφυές χιούμορ και την ειρωνεία του Νέουμαν, όπως αυτά κτίζονται μέσα από ευρηματικά παιχνίδια με την ισπανική γλώσσα και, ουσιαστικά, δίχως συγκείμενο. Ας δούμε μερικά παραδείγματα των προαναφερθεισών δυσκολιών: κατ’ αρχήν, αναγκαστήκαμε να «διασπάσουμε» σε δύο λήμματα λέξεις που στα ισπανικά έχουν δύο σημασίες, όπως για παράδειγμα η λέξη portero που σημαίνει θυρωρός και τερματοφύλακας, και χρησιμοποιούνται στους Βαρβαρισμούς και με τις δύο. Στην εν λόγω περίπτωση, χρησιμοποιήσαμε αντίστοιχα τους όρους πορτιέρης και πορτιέρο γιατί παρουσίαζαν το πλεονέκτημα να βρίσκονται ο ένας κατόπιν του άλλου στην κατάταξη των λημμάτων σύμφωνα με το ελληνικό αλφάβητο. Ακόμα πιο δύσκολη ήταν η αποστολή μας όταν βρεθήκαμε ενώπιον λέξεων που δεν υπάρχουν στα ελληνικά· ως χαρακτηριστικά παραδείγματα αναφέρουμε τις λέξεις «queísmo. Posibilidad que durante el discurso dé la sensación que falta algo», που αναφέρεται στη λανθασμένη, εκ μέρους ορισμένων φυσικών ομιλητών της ισπανικής γλώσσας, χρήση του συνδέσμου «que» (που, ότι) στη θέση του συντακτικά ορθού «de que», και «yeísmo. Pronunciación comme il faut, ¿viste?» που χρησιμοποιείται για να αποτυπώσει την (παρόμοια και ιδιότυπη) προφορά, από ορισμένους ισπανόφωνους, κυρίως Αργεντινούς και Ουρουγουανούς, των φωνημάτων /ʝ̞/ (y) και /ʎ/ (ll). Για τη μεν πρώτη περίπτωση επιλέξαμε τη λύση: «πλεονασμός. Δυνατότητα η οποία κατά τη διάρκεια του λόγου δίνει την αίσθηση ότι  κάτι περισσεύει», ενώ στη δεύτερη «ντοπιολαλιά. Προφορά comme il faut. Αμ πώς!». Ίσως, όμως, η πιο ευφάνταστη λύση που δώσαμε να είναι εκείνη που αφορά το λήμμα «lelo. Pronombres átonos. ║ 2. Hombre átono», ένα παιχνίδι αφενός με τον αδόκιμο συνδυασμό δύο άτονων προσωπικών αντωνυμιών (le και lo) και αφετέρου με το επίθετο lelo που σημαίνει «βλάκας» και στους Βαρβαρισμούς περιγράφεται ως «άτονος άνθρωπος». Η λύση που προτείνει η μεταφραστική ομάδα είναι, επιτρέψτε μας τη στιγμιαία έπαρση, ευφυέστατη: «μουσουτου. Άτονες αντωνυμίες. ║ 2. Άτονες δικαιολογίες».    

Η μετάφραση του ετερόδοξου λεξικού Βαρβαρισμοί του Αντρές Νέουμαν υπήρξε μια επιμορφωτική μεταφραστική περιπέτεια που μας έφερε σε επαφή με ένα προνομιούχο μυαλό και ανέδειξε, κατά τη γνώμη μας, τα πλεονεκτήματα της ομαδικής μετάφρασης, η οποία επιτρέπει τη βέλτιστη χρήση του πλούτου και της πολυπρισματικότητας των ερμηνειών που πηγάζουν από τις πολλαπλές αναγνώσεις του λογοτεχνικού κειμένου εκ μέρους των μελών της μεταφραστικής ομάδας, ενώ ταυτόχρονα υπηρετεί και αναδεικνύει την εγγενή πολυφωνία του.

Το παρόν κείμενο αποτελεί πρόλογο της ελληνικής εκδοχής του βιβλίου Βαρβαρισμοί [Βarbarismos] του Andrés Neuman που θα εκδοθεί από τις Εκδόσεις Opera τον Νοέμβριο του 2015