Σειρά Literatura/Θέατρο
Εκδόσεις Μιχάλη Σιδέρη
Υπεύθυνος Σειράς: Κωνσταντίνος Παλαιολόγος
—————————————————————————-
συζήτηση με τον μεταφραστή και υπεύθυνο της σειράς
Κωνσταντίνο Παλαιολόγο

 

 

Β.Μ.: Πες μας δυο λόγια για την σειρά ισπανόφωνων θεατρικών έργων, των εκδόσεων Μιχάλη Σιδέρη, που επιμελείσαι (και μεταφράζετε συλλογικά) τα τελευταία χρόνια! Πώς πάρθηκε η απόφαση της δημιουργίας μιας τέτοιας σειράς; Ποιο κενό κλήθηκε να καλύψει ενδεχομένως στην ελληνική δραματουργία;

Στις πολύ φιλόξενες Εκδόσεις Μιχάλη Σιδέρη δημιουργήσαμε το 2012 τη Σειρά Literatura, με δύο «παρακλάδια», το ισπανόγραφο και καταλανόγραφο διήγημα και το ισπανόγραφο και καταλανόγραφο θέατρο. Η σειρά έμεινε ενεργή έως το 2018 και βγήκαν συνολικά 9 τίτλοι. Οι πέντε από αυτούς αφορούν το θέατρο και οι υπόλοιποι τέσσερις το διήγημα (και το μικροδιήγημα). Και τα πέντε θεατρικά βιβλία (έξι έργα) αποδόθηκαν στα ελληνικά μέσα από συλλογικές διαδικασίες, ένας τρόπος δουλειάς που ταιριάζει εξαιρετικά με τα πολυφωνικά δραματικά κείμενα. Η Σειρά δεν ήρθε να καλύψει κάποιο συγκεκριμένο κενό (είναι τόσα πολλά άλλωστε), προσπάθησε απλώς να αναδείξει ορισμένα σπουδαία (κατά τη γνώμη μου) κείμενα που δεν ήταν εύκολο να βρουν στέγη σε άλλους εκδοτικούς οίκους που ασχολούνται με πιο εμπορικούς τίτλους, κυρίως μυθιστορήματα.

Β.Μ.: Δόνια Ροσίτα η Γεροντοκόρη ή Η γλώσσα των λουλουδιών του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα∙ Απόδειξη Αγάπης / Το Έρημο νησί του Ρομπέρτο Αρλτ∙ Και τα ψάρια βγήκαν να πολεμήσουν ενάντια στους ανθρώπους της Ανχέλικα Λίντελ∙ Ιστορία μιας σκάλας του Αντόνιο Μπουέρο Βαγέχο∙ 7/24 ή ο Θρύλος του άντρα που αιωρείται πάνω από τα πάρκα του Ενρίκ Νόλια. Εάν εξαιρέσουμε τον Γκαρθία Λόρκα και τον Ρομπέρτο Αρλτ, οι υπόλοιποι συγγραφείς είναι άγνωστοι στην Ελλάδα. Σύστησέ μας λοιπόν τα «καλά» και τα «κακά» παιδιά του ισπανόφωνου θεάτρου και πες μας και δυο λόγια για τα προαναφερθέντα έργα!

Ας τα πάρουμε με χρονολογική σειρά:

α) Ο Αντόνιο Μπουέρο Βαγέχο είναι ένα τεράστιο όνομα του ισπανικού θεάτρου του 20ού αιώνα. Ενταγμένος στο ρεαλιστικό ρεύμα των μέσων του αιώνα, έγραψε ένα θέατρο κοινωνικά στρατευμένο, και ακόμη επίκαιρο, μέσα στην πιο στυγνή περίοδο της φρανκικής δικτατορίας. Η Σκάλα είναι το πιο γνωστό του έργο, ένα πολυφωνικό αριστούργημα που αναπαριστά τη ζωή, κατά βάση μίζερη και αναπόδραστη, των ενοίκων μιας μεσοαστικής πολυκατοικίας, από τις αρχές έως τα μέσα του 20ού αιώνα.

β) Η Ανχέλικα Λίντελ είναι το ιδιοφυές παράξενο «παιδί» του σύγχρονου ισπανικού θεάτρου. Κρατικό Βραβείο Δραματουργίας το 2012. Το 2014 μεταφράσαμε με την Αλεξάνδρα Γκολφινοπούλου ένα από τα πιο δυνατά της έργα, το Και τα ψάρια…, έργο που καυτηριάζει την απάθεια των δυτικοευρωπαϊκών κοινωνιών απέναντι στους μαζικούς πνιγμούς προσφύγων στη Μεσόγειο, προκειμένου να ανέβει στο Φεστιβάλ Αθηνών σε σκηνοθεσία Θέμελη Γλυνάτση. Καιρό αργότερα, η Λίντελ, συνεπής με μια απόφαση που έχει πάρει εδώ και πολλά χρόνια, αποκήρυξε (και αυτό) το έργο της, που πάντως παραμένει όσο ποτέ επίκαιρο και όσο πρέπει [αντι]ουμανιστικό.

γ) Ο Ενρίκ Νόλια είναι εκπρόσωπος διακεκριμένος του νέου καταλανικού θεάτρου, τόσο δημοφιλούς στην αθηναϊκή θεατρική σκηνή τις τελευταίες δεκαετίες. Το 7/24 έκανε παγκόσμια πρώτη στην Αθήνα, σε σκηνοθεσία Θέμελη Γλυνάτση και πρωταγωνιστές τον Συμεών Τσακίρη και τη Σοφία Μαραθάκη. Με αφορμή ένα ατύχημα με μηχανή στο κέντρο της πόλης, ο Νόλια φέρνει σε επαφή επτά χαρακτήρες τους οποίους φαινομενικά δεν συνδέει τίποτα, αλλά σταδιακά αποδεικνύεται ότι είναι παγιδευμένοι σε ένα αόρατο νήμα ενοχής.

Β.Μ.: Ποια η επίδραση των συγκεκριμένων συγγραφέων στο ισπανικό θέατρο; Μπορούμε εδώ να εξαιρέσουμε τον Άρλτ μιας και είναι Αργεντινός και καταπιάστηκε και με άλλα είδη λογοτεχνίας.

Ο Λόρκα δεν χρειάζεται συστάσεις. Στα ελάχιστα έργα που πρόλαβε να γράψει φάνηκε ότι έχουμε μπροστά μας μια ιδιοφυΐα ιδιαίτερης ευαισθησίας. Εκατό χρόνια αργότερα, τα έργα του εξακολουθούν επίκαιρα λες και γράφτηκαν στο ή για το ζοφερό παρόν μας.

Ο Μπουέρο Βαγέχο δεν φοβήθηκε να αναμετρηθεί με ένα φασιστικό καθεστώς και ένα αποχαυνωμένο ή/και φοβισμένο θεατρικό κοινό. Ξύπνησε συνειδήσεις και είπε τα πράγματα με το όνομά τους σε μια περίοδο (από το 1950 έως τα μέσα τις δεκαετίας του ’70) που αυτό συνεπαγόταν τεράστιους κινδύνους για τη ζωή του δημιουργού.

Η Λίντελ και ο Νόλια είναι 2 από τα δεκάδες ωραία / σκληρά / ανατρεπτικά / γενναία / αυθάδη πρόσωπα του σύγχρονου ισπανικού θεάτρου που και μας αρέσει και μας ενδιαφέρει.
Και δυο λόγια για τον Αρτλ: μεγάλος τεχνίτης του λόγου, αιρετικός τρόπος σκέψης, πυρετώδης ανάπτυξη της πλοκής. Αποτελεί μια πολύ ιδιαίτερη περίπτωση των αργεντινών γραμμάτων. Τον γνωρίζαμε, όπως πολύ σωστά προείπες, ως συγγραφέα μυθιστορημάτων, καιρός ήταν να γνωρίσουμε και τη θεατρική του φλέβα.

Β.Μ.: Η ισπανική λογοτεχνία, τα τελευταία χρόνια (χάρη σε εσάς τους νέους «ψαγμένους» μεταφραστές) κερδίζει την θέση που της αξίζει στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Τι συμβαίνει όμως με τον θεατρικό λόγο; Εκεί φαντάζομαι είναι ακόμα πιο δύσκολα τα πράγματα;

Και ναι και όχι. Αν κάνεις μια αναζήτηση στη βάση δεδομένων του ΟΣΔΕΛ ή της ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ θα δεις ότι είναι πολλά τα σύγχρονα ισπανικά θεατρικά έργα που έχουν εκδοθεί (φυσικά έχουν παιχτεί πολύ περισσότερα). Θα τολμούσα να πω ότι, τηρουμένων των αναλογιών και του περιορισμένου αναγνωστικού κοινού, έχουμε μια υπερπαραγωγή μεταφράσεων σύγχρονων ισπανικών θεατρικών έργων. Έκανα μια αντίστοιχη αναζήτηση σε ισπανικές βάσεις δεδομένων για σύγχρονα ελληνικά θεατρικά έργα και δεν βρήκα κανένα.

Β.Μ.: Όπως προείπα, τα τελευταία χρόνια αρέσκεσαι και προτιμάς την συλλογική μετάφραση! Αλήθεια πως μπορεί να μεταφραστεί ένα θεατρικό έργο συλλογικά! Πώς δουλέψατε στα εν λόγω έργα;

Εγώ θα σε ρωτούσα πώς είναι δυνατόν οι περισσότεροι/ες να επιμένουν να μεταφράζουν μόνοι/ες τους. Ακόμα να πάρουν είδηση ότι οι παρέες και οι συνεργασίες έχουν άλλη χάρη; Η δουλειά στα έξι θεατρικά κείμενα που μας αφορούν στην παρούσα περίσταση έγινε με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους:

Τη Λίντελ και τον Νόλια τούς μεταφράσαμε με την Αλεξάνδρα Γκολφινοπούλου. Τον Μπουέρο Βαγέχο τον μεταφράσαμε με τη Ματθίλδη Σιμχά και τη Χρυσούλα Κλήμη. Και στις τρεις περιπτώσεις το παιχνίδι κρίθηκε στην εντατική συλλογική μεταφραστική επιμέλεια (με τη βοήθεια ενίοτε και των ηθοποιών). Το Έρημο Νησί και η Ροσίτα είναι προϊόντα συλλογικών διαδικασιών στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών «Μετάφραση, Επικοινωνία και Εκδοτικός Κόσμος» του ΑΠΘ. Στην περίπτωση της Ροσίτα, δε, δουλέψαμε αρχικά, και επί μήνες, 23 άτομα και η τελική επιμέλεια έγινε από τρεις καταξιωμένες τώρα μεταφράστριες, σπουδάστριες τότε του προαναφερθέντος Μάστερ, την Αλεξάνδρα Γκολφινοπούλου, την Ασπασία Καμπύλη και τη Ματθίλδη Σιμχά, και εμένα. Τέλος, η Απόδειξη αγάπης είναι προϊόν του μεταφραστικού μου εργαστηρίου στο Κέντρο Ισπανικής, Πορτογαλικής και Καταλανικής Γλώσσας και Πολιτισμού Abanico.

Β.Μ.: Πόσο δύσκολο είναι για έναν μεταφραστή που καταπιάνεται χρόνια με την μετάφραση λογοτεχνικών ή και δοκιμιακών κειμένων, να μεταφράσει ένα θεατρικό κείμενο; Πιστεύεις οφείλει να έχει μια «θεατρική παιδεία» προηγουμένως ή τον «καθοδηγεί» ο συγγραφέας και το κείμενο που καλείται να μεταφράσει;

Η θεατρική μετάφραση έχει τους δικούς της κανόνες. Θέλει λόγο ρέοντα, να μην βάζεις τρικλοποδιές στον ηθοποιό. Θέλει να ξεπερνάς με ευφάνταστους τρόπους τις πολιτιστικές αναφορές που κατακλύζουν κάθε πρωτότυπο κείμενο (στη θεατρική μετάφραση δεν χωράνε… υποσημειώσεις). Θέλει να βάλεις το μεταφραστικό εγώ σου στην υπηρεσία ενός ζωντανού οργανισμού. Πολλές φορές, όταν αισθάνομαι ότι κάτι δεν πάει καλά σε κάποια θεατρική μετάφραση, καταφεύγω στη θεατρολόγο, μεταφράστρια και ποιήτρια Ιφιγένεια Ντούμη. Και δεν το μετανιώνω.

Β.Μ.: Θα εμπλουτιστεί αυτή η Σειρά; Να περιμένουμε ενδεχομένως και άλλα θεατρικά αριστουργήματα και άλλες συλλογικές μεταφραστικές απόπειρες;

Η Σειρά λόγω τον διαδοχικών κρίσεων και του μη εμπορικού της χαρακτήρα ήταν εύκολο να πέσει σε χειμερία νάρκη. Ελπίζουμε να αφυπνιστεί, παρ’ όλα αυτά, αν και οι δυσκολίες εξακολουθούν να συσσωρεύονται. Έχουμε έτοιμο, πάλι φυσικά σε συλλογική μετάφραση, ένα εφιαλτικά υπέροχο θεατρικό κείμενο του κορυφαίου ισπανού δραματουργού, Μπάγε-Ινκλάν.

Β.Μ.: Τελειώνοντας, και αφού σε ευχαριστήσω για άλλη μια φορά, θέλω να σου πω πως νιώθω πολύ χαρούμενος που μετά από τόσα χρόνια έχουμε δύο πολύ φρέσκες και προπάντων «σωστές» και άμεσες, μεταφράσεις έργων του Λόρκα. Ο Ματωμένος Γάμος (εκδόσεις Σκαρίφημα) σε μετάφραση του Μιχάλη Κλαπάκι και Δόνια Ροσίτα η Γεροντοκόρη ή Η γλώσσα των λουλουδιών (εκδόσεις Μιχάλη Σιδέρη) σε συλλογική μετάφραση με επίβλεψη δική σου!

Η μετάφραση του Μιχάλη Κλαπάκι αποτελεί σταθμό στα ελληνικά μεταφραστικά πράγματα και γράμματα γιατί προσέγγισε τον Ματωμένο γάμο με τρόπο καινοφανή, πράγμα εξαιρετικά σημαντικό αν αναλογιστούμε ότι το έργο πρωτομεταφράστηκε στα ελληνικά το 1945, και έχουμε ως τώρα τουλάχιστον 10 εκδοχές, με πιο γνωστή εκείνη του Γκάτσου.

Η «Ροσίτα μας», από την άλλη, αποτέλεσε έναν μεταφραστικό άθλο (προϊόν του μόχθου των μεταπτυχιακών φοιτητών και φοιτητριών μου), αλλά και μια νέα προσέγγιση σε ένα επίσης πολυμεταφρασμένο (από Αλέξη Σολωμό, Ερρίκο Μπελιέ, Δημήτρη Καλοκύρη και άλλους σημαντικούς μεταφραστές και θεατράνθρωπους) κείμενο. Ο φρέσκος αέρας της μετάφρασής μας πηγάζει από τον συλλογικό της χαρακτήρα (άλλο αριθμό λύσεων και ιδεών μπορεί να σκαρφιστεί μια ομάδα), από την τέλεια γνώση των ισπανικών (δεν είναι δεδομένη αυτή σε αρκετές από τις προγενέστερες μεταφράσεις) και από τη σωστή ανάγνωση του έργου (τον Λόρκα τον έχουν μεταφράσει πολλές και πολλοί στην Ελλάδα, αλλά τον έχουν αφουγκραστεί λίγες/οι).

 

συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Απρίλης 2022


https://www.extremeways.gr/literatura-theater-palaiologos-sideris/