Οι Ενοχλητικές δεσποινίδες και οι προκλήσεις της φεμινιστικής μετάφρασης
[Τhe books' journal, τεύχος 126]
Ενοχλητικές
δεσποινίδες – Λατινοαμερικάνικη γυναικεία μικροαφήγηση και έμφυλοι ρόλοι. Μια
ανθολογία [δίγλωσση έκδοση], μεταφραστική διαδικασία: Βάλια Εμμανουηλίδου,
Παναγιώτης Ξουπλίδης, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Αναστασία Παυλίδου, Ματθίλδη
Σιμχά, Μαρισόλ Φουέντες, Στιγμός, Αθήνα 2021, σελ. 141.
Ο Στιγμός, παρότι νεοσύστατος, δεν σταματά να τροφοδοτεί το εγχώριο αναγνωστικό κοινό με εκδόσεις κειμένων που προβληματίζουν αφενός ως προς τις σύγχρονες εξελίξεις του λογοτεχνικού φαινομένου, κλείνοντας ταυτόχρονα το μάτι σε μια κατηγορία έργων που αποσταθεροποιούν την ετεροκανονική αντίληψη περί του φύλου και της σεξουαλικότητας. Στο πιο πρόσφατο πόνημα του εκδοτικού συναντάμε τις Ενοχλητικές δεσποινίδες, μια συλλογή εξήντα έξι μικροδιηγημάτων από τριάντα τρείς γυναίκες συγγραφείς της Λατινικής Αμερικής (έντεκα από κάθε χώρα, Αργεντινή, Μεξικό, Χιλή). Η αρχική ιδέα, όπως διαβάζουμε στην εισαγωγή της ανθολογίας, ανήκει στους Παναγιώτη Ξουπλίδη, Κωνσταντίνο Παλαιολόγο και Μαρισόλ Φουέντες, μια ερευνητική ομάδα η οποία, με την επωνυμία FeMiniVoces, ενεργοποιείται στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και παράγει έρευνα και έργο σχετικά με την ισπανόγραφη μικρομυθοπλασία. Στο εν λόγω εκδοτικό και μεταφραστικό εγχείρημα συμμετείχαν και οι Βάλια Εμμανουηλίδου, Αναστασία Παυλίδου και Ματθίλδη Σιμχά.
Στόχος όλων των
παραπάνω ήταν ο εντοπισμός του «γυναικείου μονοπατιού εν μέσω της πυκνής
βλάστησης των μικροδιηγημάτων» στην ισπανόφωνη μικρομυθοπλασία, η οποία
εμφανίζεται περί τα τέλη του 19ου αιώνα και γνωρίζει άνθιση στις αρχές του 20ού,
συμπίπτοντας με το απόγειο του ισπανοαμερικάνικου Συμβολισμού (σ. 17). Στην
προσπάθεια να φωτιστούν «οι συγγένειες και τα πιθανά μοντέλα ανάγνωσης
μικροδιηγημάτων που δίνουν στις αναγνώστριες και στους αναγνώστες το στίγμα της
πολυφωνίας των έμφυλων γυναικείων ρόλων, όπως αυτό εκφράζεται γλαφυρά στην
γυναικεία ισπανόφωνη λογοτεχνική μικρο-γραφή» του 21ου αιώνα (σ. 22), οι
μεταφραστές προσανατολίστηκαν σε κείμενα
– ιστορίες γυναικών που εγείρουν ερωτήματα σχετικά με τον σεξισμό, την πατριαρχία,
και φυσικά τον ρόλο και τη φύση της γυναίκας.
Στις βασικές θεματικές συναντάμε τη σύγκρουση των δύο φύλων – «Αυτή,
αυτός, εγώ» (Adriana Azucena Rodríguez), «Πάλη των φύλων» (Dina Grijalva), «Σχέση ζευγαριού»
(Alba Omil), «Μάθημα» (Laura Nicastro), καθώς και διάφορες
μορφές σχέσης/εξουσίας, με κυρίαρχη την οικογενειακή – «Σχεδόν αδιόρατη» (Ana Clavel), «27 Φεβρουαρίου» (Lorena
Díaz Meza), «Οικογενειακή στήριξη» (Lorena Díaz Meza), «Ο θρήνος» (Ildiko Nassr), «Ευτυχία» (Miranda Montealegre) κ.ά. Φυσικά, το
γυναικείο σώμα πρωτοστατεί σε όλες του τις μορφές και τις εκφάνσεις. Πρόκειται
για μια αγωνιώδη αναζήτηση του εσωτερικού αποθέματος που ξεκινά και καταλήγει
στο σώμα – «Ο χορός» (Nélida Cañas), η σύνθεση του οποίου (υπεν)θυμίζει ανοικτή
πληγή «Βελονιές» (Francisca Rodriguez Aguilera). Ως αντίστιξη, λοιπόν, στο
ερωτικό και γεμάτο ηδονή γυναικείο σώμα – «Έρωτα για έρωτα» (Emma Sepúlveda), «Αλληλουχία»
(Caro Fernández), διακρίνουμε ένα τραύμα ανοικτό, έναν φόβο διαρκή και επαναλαμβανόμενο:
«Ήταν η πρώτη φορά που τον έβλεπα. Εισέβαλε στο εργαστήρι
γυμνού και με φίλησε κατευθείαν στο στόμα καθώς άνοιγε την μπλούζα μου χωρίς να
την ξεκουμπώσει. Χάιδεψε τα στήθη μου και αργοπόρησε στις θηλές. Μέτρησε τη
μέση μου, ικανοποιημένος, κατηφόρισε από την καμπύλη του πισινού μέχρι τα
πόδια. Σκέφτηκα ότι εκεί θα τελείωναν όλα… αλλά… ανέβηκε από τις κνήμες μέχρι
να φτάσει στους μηρούς. Τον κοίταξα με αυστηρότητα για να σταματήσει. Μάταιος
κόπος, ο τύπος ήταν κυνικός. Όταν ετοιμάστηκε να μου βγάλει τη φούστα κατάλαβα
ότι δεν μπορούσα να συνεχίσω να σχεδιάζω. Εμφανώς νευρική, έκλεισα την κασετίνα
και βγήκα από την τάξη. Είναι απίστευτο τι μπορεί να κάνει ένας άντρας με το
βλέμμα».
«Γυμνό κάρβουνο», Amélie
Olaiz, σελ. 57.
Στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, όπου κάποια από τα βασικά δικαιώματα
για τις γυναίκες δεν θεωρούνται αυτονόητα (άμβλωση), ενώ η κουλτούρα του
βιασμού σε συνδυασμό με τον σεξισμό, τον μισογυνισμό και την τοξική
αρρενωπότητα φαίνεται να ορίζουν ένα ολόκληρο κοινωνικό και πολιτικό σύστημα,
δεν είναι να απορεί κανείς για κείμενα – καταγγελίες σαν το παρακάτω:
«Με μια μπουνιά με πέταξες στο κρεβάτι, μου ξερίζωσες τα
μαλλιά, με έγδυσες μαινόμενος και μούγκρισες από πάνω μου. Με τον ατσάλινο
σουγιά με εγκλώβισες για πάντα στο σκοτάδι και έμεινε η τερατώδης εικόνα σου
παγιδευμένη στα κατεστραμμένα μάτια μου. Δεν αρκέστηκες να συνθλίψεις το κορμί μου,
έφτυσες επίσης και τα σιχαμερά σου λόγια. Και τώρα πώς θα τα ξεφορτωθώ από πάνω
μου; Πηχτά, σαν μεγάλες σταγόνες σπέρματος, κυλούν στο δέρμα μου, εμετικά,
ακόμα μου προκαλούν ασφυξία, καίνε το πρόσωπό μου και σβήνουν την ψυχή μου.
Όταν σε κατήγγειλα, σε υποχρέωσαν απλώς σε εμφάνιση κάθε μήνα στο αστυνομικό
τμήμα και θεραπεία. Κι εγώ βρίσκομαι εδώ, σε αυτόν τον θάλαμο νοσοκομείου, ακίνητη
από τον τρόμο, με τη δολοφονική ανάμνησή σου, στραγγαλίζοντας για πάντα τη ζωή
μου».
«Καταγγελία», Luz Marina Vergara, σελ. 63.
Βέβαια, ενάντια στη βία και τον πόνο της κακοποίησης αυτές
οι γυναίκες συγγραφείς αντιτάσσουν και το χιούμορ, στην προσπάθειά τους να
ξορκίσουν την οδύνη, πολλές φορές και το στίγμα:
«Ένα
αντρικό χέρι βρέθηκε μέσα στο πουκάμισο μιας γυναίκας που κατέβαινε από το
μετρό. Η κυρία, με βαθύ ντεκολτέ, αρνείται να παραδώσει το μέλος».
«Ώρα αιχμής», Laura Elisa Vizcaino, σελ. 127.
Επομένως,
στα κείμενα της ανθολογίας Ενοχλητικές
δεσποινίδες η έμφυλη ταυτότητα και η γυναικεία σεξουαλικότητα γίνονται
αντικείμενα δημόσιας διαπραγμάτευσης, στην οποία ανήκει και μεταφραστική
διαδικασία. Δεν είναι τυχαία, εξάλλου, η χρονική στιγμή κατά την οποία οι
μεταφραστές επικοινώνησαν τα εν λόγω κείμενα με το ελληνικό αναγνωστικό κοινό
(βλ. κίνημα me too),
αποδεικνύοντας με τον καλύτερο τρόπο ότι τόσο οι ίδιοι όσο και οι εκδοτικοί
οίκοι αποτελούν διαπολιτισμικούς διαμεσολαβητές. Παράλληλα, οι Ενοχλητικές δεσποινίδες δοκιμάζουν τα
όρια της φεμινιστικής μετάφρασης, καθώς αγκαλιάζουν όλες τις σύγχρονες μορφές
της θηλυκότητας, όπως συμβαίνει με τις τρανς γυναίκες, αποδεικνύοντας ότι οι
αρρενωπότητες και οι θηλυκότητες πολλαπλασιάζονται και δεν αποτελούν πια φυσικό
προνόμιο των σωμάτων που αναγνωρίζονται ως αντρικά και γυναικεία αντίστοιχα:
«Απαρνήθηκα τα προνόμιά μου για να γίνω η γυναίκα που
ονειρευόμουν. Τώρα εγκαινιάζω τα ψηλά μου τακούνια στο πεζοδρόμιο των
διακρίσεων».
«Τρανς», Miranda Montealegre,
σελ. 133.
Από
την πολιτισμική στροφή στις Μεταφραστικές Σπουδές τη δεκαετία του 1980 με το
ρεύμα της Φεμινιστικής Μετάφρασης (βλ. Écriture au Féminin),[1]
μέχρι τις σημερινές διάσπαρτες μεταφραστικές προσπάθειες, στα πλαίσια των
οποίων αναδύονται μεταφραστικές πολιτικές που ενημερώνονται από τις τελευταίες
εξελίξεις στον χώρο της θεωρίας του φύλου (βλ. Queeriture),[2]
ο προβληματισμός για τα ζητήματα που αφορούν το φύλο και τη σεξουαλικότητα
παραμένει έντονος. Αν και είναι αδύνατον να αναπτύξουμε εδώ όλη τη φιλολογία
αναφορικά με τα όρια και τα χαρακτηριστικά της φεμινιστικής μετάφρασης, είμαστε
σε θέση να αντιληφθούμε τη βαθιά επιρροή της queer θεωρίας στη μεταφρασεολογική έρευνα του 21ου αιώνα,[3]
καθώς και τις στρατηγικές που τονίζουν ή υποτάσσουν τον queer χαρακτήρα των κειμένων κατά τη
μετάφραση. Οι Ενοχλητικές δεσποινίδες
μένουν να εκτιμηθούν ως ένα συμπεριληπτικό εκδοτικό εγχείρημα που κινείται
ενάντια στον σεξισμό, ακολουθώντας τον δρόμο προς μια μετάφραση ευρείας
αποδοχής του Άλλου.
[1] Luise Von Flotow, Translation
and Gender: Translation in the “Era of Feminism,” University of Ottawa Press, Ottawa 1997.
[2] Ουρανία Τσιακάλου, «Φεμινιστική Μετάφραση: Από την ritcriture au Féminin προς μια Queeriture, Πρακτικά 4ης συνάντησης ελληνόφωνων
μεταφρασεολόγων, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας
και Φιλολογίας, Θεσσαλονίκη 2015, https://www.frl.auth.gr/sites/4th_trad_congress/pdf/tsiakalou.pdf.
[3] Klaus Kaindl & Brian James Baer (επιμ.), Queering
translation, translating the queer: Theory, practice, activism, Routledge,
New York 2018.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου